Ahilerle yakın ilişkisi olan Türk tarikatıdır. Necmeddin-i Kübra (ö. 618 / 1221) tarafından kuruldu. Otuz beş yaşında medrese eğitimini tamamlayan Necmeddin-i Kübra, Ammâr Yâsir ve İsmail el-Kasrî tarafından irşat edildi. Kurduğu tarikat, XIII ve XIV. yüzyıllarda Orta Asya, İran, Hindistan ve Irak’ta yayıldı. Sultanü’l-Ulema Bahaeddin Veled (ö. 1231), Şeyh Necmeddin-i Kübra’nın büyük halifelerinden biriydi. Kübreviyye Tarikatı, Anadolu’ya Mevlâna Celâleddin-i Rumi’nin (ö. 1273) babası Sultanü’l- Ulema Bahaeddin Veled ile geldi. Kübrevilerle Mevleviler arasındaki temaslar Konya’da Mevlâna’nın sağlığında da devam etti. Kübreviyye’nin kurucusu Şeyh Necmeddin-i Kübra’nın tasavvufa dair birçok eseri bulunmaktadır. Mustafa Kara, Tasavvufî Hayat adını verdiği eserde bunlardan “Usûlu Aşere”, “Risâle ile’l-Hâim” ve “Fevâihu’lCemâl”i yayımladı., Eserlerinde mutasavvıfların daha çok dünya nimetlerinden uzak kalmasını öğütleyen Necmeddin-i Kübra, “Usûlu Aşere” adlı eserinde “zühd” ve “uzlet” üzerinde ayrıntılı olarak durdu. Buna karşılık çalışmanın insan için önemi hakkında herhangi bir fikir beyan etmedi. Kendisi de tam bir züht hayatı yaşadı. Kübreviyye Tarikatı’nın temelinde dünyadan el etek çekme düşüncesi yatmaktadır.

Kübreviyye dervişleriyle Fütüvvet erbabı arasındaki ilişki, Horosan’da başladı. Kübreviyye’nin kurucusu Necmeddin-i Kübra ile fütüvvet şeyhlerinden Evhadüddin-i Kirmani’nin (ö. 1237) birbirleriyle anlaşamadıkları bilinmektedir. Horosan’da başlayan ihtilafın daha sonra Konya’ya taşındığı görülmektedir. Nitekim Bahaeddin Veled, Kübreviyye’den gelen fikirleriyle oğlu Mevlâna’yı derinden etkilemiş; tıpkı şeyhleri Necmeddin-i Kübra gibi Mevlâna, Konya’da Fütüvvet teşkilatını kurmaya çalışan Şeyhi Evhadüddin-i Kirmani’ye karşı tavır almış; onun hal ve hareketlerini beğenmemiş; bu konuyla ilgili Eflâkî birçok menkıbe anlatmıştır. Mevlâna’nın çevresindekilere: “Evhadüddin, dünyada kötü bir miras bıraktı. Bu kötü mirasın ve bu kötü mirasla amel edenin günahı onun boynuna” dediğini Eflâkî nakletmektedir. Şu halde Mevlâna, Evhadüddin-i Kirmani’nin Konya’da Fütüvvet teşkilatını kurarak esnafları tasavvuf düşüncesi çerçevesinde örgütleme çalışmalarını çok kötü bir iş olarak görmüştür.

Mutasavvıflar, kendilerine inanan devlet adamlarıyla, varlıklı kişilerin yaptırarak vakıflar tahsis ettikleri tekke ve zaviyelerde faaliyette bulunuyorlardı. Mevlevilik de aynı yolu takip etmiş; daha Mevlâna Celâleddin Rumi’den sonra devlet adamlarının tahsis ettiği vakıf gelirleri, hediyeler ve nezirler dervişler ile tekkenin görevlilerine dağıtılmaya başlanmış; Sultan Veled (ö. 1231 ) başta olmak üzere Mevlâna’nın eşi Kira, kızı Melike hatunlara bunlardan tahsisat ayrılmıştır. Oysa Ahilik, bu anlayıştan farklı olarak Fütüvvet esasları gereği üyelerinin bir meslek veya sanata sahip olmalarını, üretmelerini ve kimseye yük olmadan hayatlarını devam ettirmelerini öngörmüş, bunu toplumda da yaymaya çalışmıştır. Ahiler, ehl-i tasavvuf gibi dindarlığa da son derece önem vermişlerdir. Horosan orijinli tasavvuf anlayışına uygun olmayan ve Fütüvvet adı verilen bu yeni yapılanma, Kübreviyye’ye müntesip mutasavvıfları rahatsız etmiş, bu yüzden Ahilerle mücadeleye başlamışlardır. Özellikle Konya’da dinî hayata hâkim durumda olan Kübreviyye’nin kolu durumundaki Mevleviliğe bağlı olanlar, Ahiler ortaya çıkıp zaviyelerde teşkilatlanmaya başlayınca, bundan rahatsız olmuşlar; bu yüzden birtakım tatsız olaylar meydana gelmiştir. Mevlâna’nın ölümünden sonra yumuşama olmuş; bu ortamda Sultan Veled, Divan adlı eserinde yer yer Ahi ileri gelenlerini övmüş; onların iyilik ve meziyetlerini mübalağalı bir şekilde dile getirmiştir. Bu olumlu hava, kısa sürede Ahiler’in tuttukları yolun uygar bir toplum için gerekli olduğu anlayışının yaygınlaşmasına, bunun sonucu tasavvuf erbabının Ahiler’e sempati duymaya başlamasına zemin hazırlamıştır.

Ahiler’in Kübreviye’nin Anadolu versiyonu olan Mevlevilikle yakın ilişkileri, Osmanlılar’ın Konya’yı topraklarına katmasından sonra daha da gelişti. XV. yüzyılın sonlarında Ahiler’le Mevleviler hemen her alanda artık yan yana görülmektedirler. Abid Çelebi’nin (ö. 1496) 1501 tarihli Mevlevi vakfiyesinde dönemin önemli Mevlevi simalarından Divane Mehmed Çelebi (ö. 1529) ile birlikte birçok Ahi oğlunun şahit olarak imzaları bulunmaktadır. Yine 1509 tarihli Şems-i Tebrizî Zaviyesi’ne ait Abdürrezak oğlu Emir İshak Bey’in Mevlevi vakfiyesinde de Ahi şahitler bulunmaktadır. Bu yakınlaşma, zamanla Mevleviler’in de meslek sahibi olma konusunda Ahiler’den etkilenmesine neden olmuş, bazı Mevlevi ileri gelenleri Ahiler gibi üretime yönelik iş yerleri açmaya başlamışlardır. Nitekim Mevlâna Dergâhı Postnişini Seyyid Abdurrahman Efendi oğlu Seyyid Şeyh Hacı Mehmed Arif Efendi, 1143 (1730) yılında, Konya’da Keçeciler Çarşısı’nda bulunan çok sayıdaki keçeci dükkânını satın alarak Konya’nın keçe imalatını eline geçirmiştir. 

Yusuf KÜÇÜKDAĞ

KAYNAKÇA

Hocazâde Ahmed Hilmi, Hadîkatü’l-Evliya, İstanbul 1979, s. 236245; Hamid Algar, “Necmeddîn-i Kübra”, DİA, XXXII, İstanbul 2006, s. 498-506; Yusuf Küçükdağ, “Ahiliğin Konya’da Kuruluşu ve Türk Tasavvufuna Getirdiği Yeni Boyut”, Türk Tasavvuf Araştırmaları, Konya 2005, s. 12-17.

Türk Emek Nuru / İlk Çağlardan Günümüze Esnaf ve San’atkârlar Tarihi (İstanbul 1975) adlı eserin yazarı Cemal Kutay, Konya’da doğdu. Babası Cizre Emiri Bedirhan Bey’in on yedinci çocuğu Tahir Bey’dir. Babasının vefatı üzerine ailesine bakmak zorunda kalan Kutay, 1929’da Konya Lisesi’nin son sınıfından ayrılarak Ankara’ya gitti. Ortaöğrenimini sonradan Kadıköy Lisesi’nde tamamladı. Ankara’da Hâkimiyet-i Milliye Gazetesinde musahhih olarak çalışmaya başladı. 1932 yılında Konya’ya tekrar dönerek Yeni Anadolu Matbaası’nı kurdu ve Yeni Anadolu gazetesi (1932-1934) ile Terbiye Postası dergisini çıkardı.

1934 yılında tekrar Ankara’ya dönerek Ulus adını alacak olan Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde çalışmaya başladı. 1940 yılında İstanbul’a yerleşerek, Turgut Bayar’la birlikte Halk gazetesini (1941-1942) çıkardı. Daha sonra sahibi olduğu Millet Dergisi (1946-1950) ve Hakka Doğru dergilerinde 1944-1951 yılları arasında başyazarlık yaptı. Ayrıca Çağımız, Tarih Konuşuyor, Tarih Sohbetleri (1966-1968) gibi dergileri yayımladı. Fransızca, Arapça ve Farsça bilen Kutay, 4 Şubat 2006 tarihinde İstanbul’da vefat etti. Çeşitli gazete ve dergilerde yazılar kaleme alan Kutay’ın 187 kitabı vardır

M. Murat ÖNTUĞ

KAYNAKÇA

Salhadin Gök, Bir Tarihçi Olarak Cemal Kutay, Hayatı ve Eserleri, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa, 1996; Komisyon, “Cemal Kutay”, Anabiritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, XX, İstanbul 1994, s. 48; Komisyon, “Cemal Kutay”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, XIV, İstanbul 1986, s. 7216.

Ahi kelimesinin kökü ile ilgili bilginin yer aldığı Kutadgu Bilig, XI. yüzyılda Karahanlı Türklerinden Yusuf Has Hacib tarafından Doğu Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a atfen 1069 yılında yazılan ve Orta Türkçe Devri dil özelliklerini yansıtan Mesnevi nazım tarzında Türk edebiyatında siyasetnâme türünün ilk eseridir. Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hâcib’in ve içinde yetiştiği çevrenin ilmî ve felsefi birikimi hakkında çok önemli bilgiler verir. Eserde; dil, söz, ahlâk, iyilik, adalet gibi kavramlar hakkında birçok özlü söz yer alır.

Kutadgu Bilig’de Ahi kelimesinin kökü olduğu bilinen “akı” kelimesi, 33 yerde geçmektedir. Bunun yanında; akı bol-, ay akı, akılık kelimeleri de yer alır. Reşit Rahmeti Arat çevirisinden akı kelimesinin geçtiği örnek beyitleri aşağıdadır: akı: cömert, eli açık, âlicenap. tüzün erdi alçak kılınçı silig uvutlug bagırsak akı king elig (43. beyit)

(Asil tabiatlı, alçak gönüllü ve güzel tavırlı idi; hayâ sahibi, şefkatli, cömert ve eli açık idi). akı bol bagışla içür hem yitür kalı eksüse ur yana al yetür (2053. beyit)

(Cömert ol, bağışla, yedir ve içir; eğer malın eksilirse, tekrar vur, al ve eksileni tamamla). kişi bar kalın bod boguz agrukı köni çın bagırsak yok ol ay akı (5095. beyit)

(Etrafımda geçinen kalabalık bir insan kütlesi var; fakat bunlar arasında, ey cömert insan doğru, dürüst ve sadık kimse yoktur.) ukuşlug kerek hem biliglig kerek akılık kerek hem siliglik kerek (1951. beyit)

(Bey bilgili ve akıllı olmalıdır; cömert ve yumuşak huylu olmak da lazımdır). akılık kerek begke kodkı köngül bu kodkı köngül birle kılkı amul (2049. beyit)

(Beye cömertlik ve alçak gönüllülük lazımdır; alçak gönüllülük ile birlikte tabiatı da sakin olmalıdır).

Aziz AYVA

Fütüvvetle ilgili görüşleri olan müellif, bugün İran’ın Türkmenistan sınırı yakınındaki Üstüvâ yöresinde Rebîülevvel 376 (Temmuz 986) tarihinde doğdu. Küçük yaşta babasını kaybedince akrabalarından Ebü’l-Kâsım el-Yemânî’nin himayesinde büyüdü. İlk ilim tahsilini onun gözetiminde yaptı.

Kuşeyrî hesap öğrenip maliye memuru olmak amacıyla genç yaşta Nîşâbur’a gitti. Burada dönemin tanınmış sûfîlerinden Ebû Ali ed-Dekkâk’ın sohbet meclisini katıldı ve kendisinden etkilenerek müridi olmak istedi. Dekkâk ona önce ilim tahsil etmesini söyledi. Bunun üzerine Kuşeyrî fıkıh, kelam ve hadis öğrenmeye yöneldi. Bu dönemde Bâkıllânî’nin eserlerini inceleyerek Eş’arî kelâmını benimsedi. İlimle meşgul olduğu bu yıllarda bir yandan da mürşidi Dekkâk’ın sohbetlerine devam ederek tasavvufî terbiyesini tamamlamaya çalıştı. Dekkâk onu kızı Fâtıma ile evlendirdi ve medresesinde ders vermesine izin verdi.

Sülemî’yeintisap ederek tasavvufî bilgisini ve tecrübesini arttıran Kuşeyrî güzel hitabeti ve etkili vaazlarıyla Horasan bölgesinde büyük bir üne kavuştu. Bölgenin yöneticisi olan Tuğrul Bey’in veziri Amîdülmülk el-Kündürî, Mu’tezile mezhebi taraftarı olduğu için Eş’arîkelamcılarına karşı tavır aldı ve Tuğrul Bey’i ikna ederek Kuşeyrî başta olmak üzere önde gelen Eş’arî âlimlerin yakalanıp hapsedilmeleri için izin aldı. Nîşâbur’un eski kalesine hapsedilen Kuşeyrî bir müddet sonra dostları tarafından kurtarıldı. Bu olayın ardından bir grup âlimle Bağdat’a gitti. On yıl Kündürî’nin baskısı altında sıkıntılı bir ömür süren Kuşeyrî, Alparslan tarafından vezirin idam edilmesi ve yerine Nizâmülmülk’ün getirilmesiyle rahata kavuştu. Nîşâbur’a dönerek medresesinde ders vermeye ve vaaz etmeye devam etti.

Son yıllarını refah içinde geçirdikten sonra 16 Rebîülâhir 465 (30 Aralık 1072) tarihinde Nişabur’da vefat etti. Mürşidi ve kayınpederi Ebû Ali ed-Dekkâk’ın medresesinin haziresine gömüldü. Kabri günümüze ulaşmıştır.

Tasavvuf, kelâm, hadis, fıkıh, tefsir, dil ve edebiyat gibi ilim dallarında geniş bilgisi olan Kuşeyrî daha çok bir mutasavvıf olarak tanınır. Kaynaklarda kendisine Kuşeyriyye adıyla bir tarikat nispet edilmiştir. En seçkin öğrencilerinden Abû Ali el-Fârmedî vasıtasıyla Gazzâlî’yi etkileyen Kuşeyrî tasavvufun Ehl-i Sünnet inancına tam anlamıyla uyduğunu göstermeye çalışmış, bu nedenle sûfîlerin tartışmalı görüşlerine kitaplarında yer vermemiştir.

Kuşeyrî fütüvvet anlayışına eserlerinde özel bir yer ayırmıştır. Konuyla ilgili Ebû Hafs el-Haddâd, Cüneyd-i Bağdâdî, Muhâsibî, Dekkâk ve Sülemî gibi kendinden önceki meşhur sûfîlerin görüşlerini aktarır. Hem bu dünyada hem de âhirette kimsenin senden dolayı bir kötülükle karşılaşmamasını, başkasını kendine tercih etmeyi, insanların hatalarını görmezden gelmeyi, düşmanının senden dolayı utanmamasını ve halkın senin hakkında söylediklerine kulağını tıkamayı fütüvvetin özellikleri arasında sayar.Kuşeyrî’yegöre fütüvvetin aslı kişinin her türlü söz ve fiilinde doğruluk üzere olmasıdır. Fütüvvet ehlinin Kur’ân’daki örneği ise Ashâb-ı Kehf’tir. Putları kırmasından dolayı Hz. İbrahim fetâ olarak adlandırılır.Nefsinin arzularına uymayarak nefis putunu kıran kimse de fetâdır. Kuşeyrî fütüvveti Allah için olan fütüvvet ve Allah’ın yarattıklarına karşı gösterilen fütüvvet olmak üzere ikiye ayırır. Allah’ın hukuku gözetilerek gerçekleştirilen fütüvvet, bir kimsenin hiçbir memnuniyetsizlik göstermeden kendi tercihiyle Allah’ın emirlerine itaat etmesidir. Halkın hukukuyla ilgili fütüvvet ise adaleti gözetmek, insanları özür dilemek zorunda bırakmamak, insaflı olmak ve intikamı terk etmektir. Kuşeyrî bir kimsenin fütüvvetteki derecesinin o kimsenin insanlara karşı diğerkâmlığı, hizmeti ve bu uğurda sarfettiği çabayla ölçüleceğini söyler.

Kuşeyrî’nin kitapları arasında özellikle bir tasavvuf klasiği olan er-Risâle (trc. Süleyman Uludağ, İstanbul 2012) ve işârî metodla yazdığı Letâifu’lişârât (trc. Mehmet Yalar, İstanbul 2013) adlı tefsiri meşhurdur. Ayrıca risaleler şeklinde 10’u aşkın eseri vardır.

Abdürrezzak TEK

KAYNAKÇA

Abdülkerîm el-Kuşeyrî, Risâle, (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1981, s. 305-311; Ebu’l-Hasan Ali b. Osman el-Hücvîrî, Keşfü’lmahcûb: Hakikat Bilgisi (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982, s. 272; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 205; Zehebî, el-‘İber, Küveyt 1960, III, 259; Yâfiî, Mir’âtü’l-cenân, II, 91; Sübkî, Tabaķāt (Tanâhî), III, 374-423; VII, 153-162; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 107; Câmî, Nefehât (trc. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara), İstanbul 1995, s. 621; Süyûtî, Tabakātü’l-müfessirîn, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 61-63; İbnü’l-İmâd, Şezerât, III, 319; Zebîdî, İthâfü’l-asfiyâ, s. 251; Harîrîzâde, Tibyân, III, vr. 71b-74a; Brockelmann, GAL, I, 432-433, 556; Suppl., I, 770-772; A. J. Arberry, “Al-Qushairī as Traditionist”, Studia OrientaliaIoannı Pedersen, Kopenhagen 1953, s. 12-20; İbrâhim Besyûnî, el-İmâm elĶuşeyrîsîretühû, âŝârühû, mezhebühûfi’t-tasavvuf, Kahire 1972; Fritz Meier, “Qusayrī’sTartīb as-Sulūk”, Oriens, XVI (1963), s. 1-39; RashidAhmad, “Abu Al-Qāsim Al-Qushairi as a TheologianandCommentator”, IQ, XIII/1 (1969), s. 16-69;Yüksel Göztepe, Abdülkerim Kuşeyrî’de Hâller ve Makâmlar, (Ankara Ün. SBE, Doktora Tezi), Ankara 2006, s. 337 vd.; Süleyman Uludağ, “Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin”, DİA, XXVI, 473-475.

Savaş Aygener’in eseri, 2010 yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır.

Eser, XIII. yüzyıl Anadolu’sunda Ahilik kurumunu incelemektedir. Konuyu sosyolojik perspektiften ele alan çalışma, sosyo-kültürel gerçekliği, mikro düzeyden makro seviyeye disiplinler arası bir yaklaşımla analiz etmektedir.

Tez, önsöz içindekiler simge ve kısaltmalar, tablo ve şema dizinleri ve girişi bölümüyle birlikte iki bölüm, sonuç, kaynakça ve eklerden oluşmaktadır. Eser, Ahilik olgusuna bakış açısını kavramsal olarak analiz eden giriş kısmından sonra birinci bölümde sosyoloji biliminden hareketle bir toplumsal yapının özelikleri ve sosyo-kültürel gerçekliğin inşası üzerinde durulur. İkinci bölümde ise tarihî bir olgu olarak Ahilik, sosyo-kültürel gerçeklik olarak yeniden inşa edilir. Bu noktada Ahilikten önce fütüvvet olgusu ele alınır. Fütüvvet olgusunun kavramsal olarak içeriği, kavramın geçirdiği aşamalar ve dinin mistik şekli olan tasavvuf boyutu ile analiz edilmeye çalışılır. Bu arada Ahi Evren’in hayatı ve menkıbevi kişiliği ile Anadolu Selçuklu Devleti’nde ahiliğin üstlenmiş olduğu sosyo-ekonomik, askerî ve siyasal, dinî ve ahlaki ve eğitimde aldığı fonksiyonlar analiz edilir. Çalışmanın sonuç bölümünde ahilik olgusunun ahlaklı bir hayat algılamasının değerler dizisi olarak bugünün hayat anlayışına aktarılması savunulur.

Bünyamin AYHAN

Kütahya şehir merkezinde Paşam Sultan mahallesindedir. Kitâbesine göre 779 (1377-1378) tarihinde fütüvvet ehlinden Şeyh Mehmed tarafından yaptırılmıştır. Dönemin ileri gelen Ahilerinden olduğu anlaşılan bu zatın ismine Paşam Sultan (Seyyid Nureddin) Türbesi’nin içinde bulunan bir kitâbede de rastlanmaktadır. Kaynaklarda Paşam Mahallesi Mescidi olarak geçen yapının, Kurşunlu Cami ismiyle hangi tarihten itibaren anılmaya başlandığı bilinmemektedir. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, yapının Anadolu Beylerbeyi Kasım Paşa tarafından 1520 tarihinde tamir ettirildiğini ve bundan dolayı da Kasım Paşa Camii ismini aldığını belirtir.

Mimarisi

Cami üzeri kubbe ile örtülü kare planlı harim, harimin kuzeyinde yer alan üç bölümlü son cemaat yeri, harimin doğu duvarının kuzey ucuna yerleştirilmiş minareden oluşmaktadır.

Kesme taş ve tuğla malzemenin dönüşümlü olarak kullanıldığı cami, çeşitli onarımlar geçirerek günümüze ulaşmıştır. Özellikle 1950’li yıllarda gerçekleştirilen onarımlar esnasında gerek pencere, gerekse kubbe kasnağında ve kirpi saçaklarda çeşitli değişikliklere gidilmiştir.

İçerisinde sebillerin yer aldığı dar bir aralıktan ulaşılan caminin kuzeyindeki son cemaat yeri ortadaki birbirine ve beden duvarlarına sivri kemerler ile bağlanan iki ayak ile üç bölüme ayrılmıştır. Yanları kapalı durumdaki son cemaat yerinin üzeri ortada aynalı tonoz, yanlarda ise pandandiflerle geçilen kubbeler ile örtülmüştür.

Harime yanlarında iki pencerenin bulunduğu basık kemerli bir açıklıktan girilmektedir. Kare planlı harimin üzeri Türk üçgenleri ile geçilen kubbe ile örtülüdür. Dıştan kurşun kaplı kubbenin yüksek sekizgen bir kasnağı bulunmaktadır. Harim doğu cepheye ve son cemaat yerine açılan ikişer pencere ile kuzey haricinde üç yönde tepe penceresi ile aydınlatılmaktadır. Güney duvarın ortasında yer alan düşey dikdörtgen biçimli mihrabın yarım daire kemerle sonlanan nişi dairesel planlıdır. Ampir özellikler gösteren mihrap Kütahya seramikleri ile kaplanmıştır. Ahşap minberi yeni olan cami, sadedir.

Harimin doğu cephesinin kuzey ucuna bitişik olarak yapılan minarenin kare prizma şeklindeki kaidesi taş ve tuğladan almaşık teknikle, gövdesi ise tuğladan inşa edilmiştir. Caminin içerisinden ulaşılan minarenin şerefe altı özel olarak kesilmiş iri tuğlalarla mukarnas görünümünde biçimlendirilmiştir. Tuğla mukarnaslardan oluşturulan bu bölümde firuze, yeşil, lacivert ve mor renkli sırlı tuğlalar görülmektedir.

İsmail ÇİFTCİOĞLU ve Mustafa Çetinarslan

KAYNAKÇA

Evliya Çelebi, Seyahatname, IX, (haz. Seyit Ali Kahraman), İstanbul 2011, s. 24; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, İstanbul 1932, s. 77; Ali Osman Uysal, Germiyanoğulları Beyliği’nin Mimarî Eserleri, Ankara 2006, s. 178, 182-183; M. Mustafa Kalyon, Kütahya’da Selçuklu-Germiyan ve Osmanlı Eserleri, Kütahya 2000, s. 37; Halil Edhem, “Âl-i Germiyan Kitâbeleri”, TOEM, Cüz. 2 (1328), s. 126-127; Ara Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya, İstanbul 1981-1982, s. 226, 228.

Ahilik Kültürünün Dünü ve Bugünü (2001) ve Ombudsman / Kamu Hakemi (2005) adlı eserlerin yazarıdır. Kırşehir-Mucur’a bağlı Kabaca köyünde doğdu. 1980 yılında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nde başladığı memuriyet hizmetine, 1984 senesinden beri Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde devam etmektedir. Bir dönem Devlet Bakanlığı Basın Müşavirliği yaptı. Meslek kuruluşlarından Türkiye Yazarlar Birliği, İLESAM ile Kızılay Çankaya Şubesi’nde görev aldı. Basılı yedi kitabı vardır.

Esnafi i Obrti u Starom Sarajevu adlı eserin yazarıdır. Kreşevolu tüccar bir ailenin çocuğudur. Saraybosna’da doğdu. İlkokulu, rüştiyeyi ve ticaret meslek lisesini doğduğu yerdebitirdikten sonra Öğretmen Okulu’ndan mezun oldu. Burada ünlü edebiyatçılardan Silvije Strahimir Kranjčević, Ljudovit Dvorniković ve Josip Milaković’ten dersler aldı. 16 yaşındayken dergilerde halk masalları ve şiirler yazmaya başladı. 1912’den itibaren öğretmen olarak atandığı Ticaret Meslek Lisesi ve Öğretmen Lisesi’inde tarih, coğrafya ve pedagoji dersleri vermeye başaldı. 1912’de Kratki Pregled Hrvatske Knjige u Herceg-Bosni adlı eserini yayımladı. Bu arada Osmanlı belgelerini toplarken o dönemde yaşayan insanlarla röportaj yaptı. Bunları bilimsel çalışmalarında kullandı. Bosna, Avusturya-Macaristan, Almanya, Polonya, Yunanistan, İtalya, Fransa, Hollanda, Danimarka, İsveç ve İzlanda’yı gezdi. 1920’de Monografija Štamparije u Bosnizaturskogvremena (Osmanlı Döneminde Bosna’da MatbaalarMonografisi) adlı kitabını yayımladı. Ardından Esnafi i Obrti u Starom Sarajevu (Eski Saraybosna’da Esnaflar ve Sanatlar) adlı kitabını çıkardı. 1916’dan itibaren Müslüman eğitim kurumlarından Dârülmuallimîn ve Gazi Husrev Bey Medresesi’nde coğrafya, tarih, felsefe, pedagoji ve Almanca dersleri verdi. Bosna-Hersek Kültür Eserlerini Koruma Enstitüsü’nde vefatına kadar bilimsel danışman olarak görev yaptı. 1939’da Zagreb’deki Yugoslavya Bilim ve Sanat Akademisi’ne bilim üyesi olarak seçildi. 1952 yılında Bosna-Hersek Bilim Toplumu üyesi oldu. Saraybosna’da vefat etti.

Bosna-Hersek tarihiyle ilgili çalışmalar yapan Kreşevlyakoviç, Osmanlı tarihi ve özellikle Saraybosna hakkında arşiv araştırmaları yapması ve Saraybosna şeriyye sicillerini gözden geçirmesi, bu sahada kendisine öncülük rolü kazandırdı. Türkçe ve Almanca bilen Kreşevlyakoviç’in, ilmî dergilerde 350’yi aşkın makalesi yayımlanmıştır.

Eserleri: Kratki pregled hrvatske knjige u Herceg-Bosni, Sarajevo 1912; Štamparije u Bosni za turskog vremena, Sarajevo 1920; Iz bosanske trgovine XIX. stoljeća, Sarajevo1922; Hasanaga Beširević-Pećki, Sarajevo1920; Sarajevska čaršija, njeni esnafi i obrti za osmanlijske uprave, Sarajevo 1927; Sarajevo u dobaokupacije Bosne 1878, Sarajevo 1937; Hamami (javnakupatila) u Bosni i Hercegovini 1462.-1916., 23. sv. Biblioteke Centralnog higijenskog zavoda u Beogradu, Beograd 1937; Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463.-1878.) I. dio, Sarajevo; Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini II. Dio, Mostar, Zagreb 1951; Stari bosanski gradovi, Sarajevo1953; Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1954; Hanovi i Karavansaraji u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1957; Esnafi i obrti u starom Sarajevu, Sarajevo 1958; Kapetanijeu Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1980.

Cemile TEKİN

Ahi Evran ve Ahilik, Kırşehir Müzesindeki Ahilik Belgeleri (O. Kurtoğlu-H. Karaköse -Ö. Şenödeyici ile birlikte) adlı eserlerin müellifidir. Kayseri’ye bağlı Talas ilçesinde doğdu. 1979 yılında Sarız Lisesi’ni, 1988’de de EÜ Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü bitirdi. Osmaniye ve Kayseri’de bir süre öğretmenlik yaptıktan sonra 1996 yılında Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bölümü’ne araştırma görevlisi olarak atandı. Aynı yıl EÜ’nde yüksek lisansını tamamladı. Hacettepe Üniversitesi’nde Edirneli Nazmî Mecma’u’n-nezâ’ir (İnceleme-Tenkitli Metin) isimli tezi ile 2001’de doktor unvanını aldı. 2002 yılında Gazi Üniversitesi Kırşehir Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne yardımcı doçent olarak atandı.

2004’te doçent, 2010 yılında da profesör oldu. 2002-2009 yılları arasında adı geçen bölümün başkanlığı ile Rektörlüğe bağlı Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi müdürlüğünü yürüttü. Mehmet Fatih Köksal, 2016 yılında Amasya Üniversitesine geçti. 2016-2019 yılları arasında Amasya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanlığı ve Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanlığı görevini yapan Köksal, çalıştığı üniversitelerde başta senato üyeliği olmak üzere pek çok akademik kurul ve komitede görev aldı. Mehmet Fatih Köksal, 23.08.2019 tarihinde devlet hizmetinden emekli olarak İstanbul Kültür Üniversitesinde çalışmaya başladı. Halen akademik çalışmalarını İstanbul’da yürütmektedir.

Eserleri:Devhatü’n-nukabâ: Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakibüleşrâflar, Sivas 1988 (H. Yüksel ile birlikte); Kayserili Divan Şairleri, Kayseri 1998; Yenipazarlı Vâlî Hüsn ü Dil, İstanbul 2003; Dervîş Hayâlî Ravzatü’l-envâr, İstanbul 2003; Klâsik Türk Şiiri Araştırmaları, Ankara 2005; Sana Benzer Güzel Olmaz Divan Şiirinde Nazire, Ankara 2006; Ahi Evran ve Ahilik, Ankara 2006; Evran Manzum Piyes, Ankara 2006 (Ö. Şenödeyici ile birlikte); Kırşehir Müzesindeki Ahilik Belgeleri, Ankara 2008 (O. Kurtoğlu-H. Karaköse-Ö. Şenödeyici ile birlikte); Klâsik Dönem Osmanlı Nesri, İstanbul 2011 (C. Okuyucu-A. Kartal ile birlikte); Mevlid-nâme, Ankara 2011.

İsmail ÇİFTCİOĞLU

Adana ili, Kozan İlçesinde bulunan arasta, Hoşkadem Camii’nin doğu yönünde Kadirli caddesi üzerinde, Aşağı Çarşı mevkiinde yer alır. Yöre halkınca daha çok bedesten olarak adlandırılan, ancak arasta özelliği taşıyan yapı uzunlamasına dikdörtgen planlıdır. Arastanın batı ve kuzey cephesinde olmak üzere iki giriş kapısı bulunur. Batı cephesinde yer alan basık kemerli giriş kapısı ana caddeye açılır. Batı giriş kapısı üzerinde yer alan kitâbeye göre arasta, 1904 tarihinde Helvacızâde Hacı Hüseyin Efendi tarafından, Hacı Ali Usta’ya yaptırılmıştır.

Yapı, kesme taş ve kaba yonu taştan inşa edilmiştir. Sekiz basamaklı bir merdivenle çıkılan kuzey cephedeki giriş kapısı batıdakine göre daha küçük tutulmuştur. Batı cephesinde üç dükkân yer alır.

Arastanın iç kısmında doğu-batı yönünde uzanan dükkânlar sıralanır. Yapının doğu bölümü yıkık olduğu için dükkân sayıları tam olarak tespit edilemese de özgün haliyle içerisinde 16 adet dükkânın olduğu düşünülmektedir. Orta bölümünün ve dükkânların üzeri beşik tonoz ile örtülü olup, burası dükkân sıralarına göre daha geniş ve yüksek tutulmuş, aydınlatılması ise üst taraflara açılan dikdörtgen formlu pencerelerle sağlanmıştır.

Yapı genel özellikleri bakımından özgünlüğünü korumasına rağmen, 1998 yılında meydana gelen Ceyhan depreminde hasar görmüştür. Arastanın batı bölümü doğu bölümüne göre daha sağlam olarak günümüze gelebilmiştir. Doğu bölümünün üst örtüsü yıkık vaziyettedir.

Eskiden Koza’nın önemli anıtsal yapılarından birisi olan arastadaki dükkânlarda manifaturacılar ve sarrafların ticaret yaptığı arşiv kayıtlarında geçmektedir.

Nurcan BAHARGÜLÜ

KAYNAKÇA

Komisyon, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara 1983, s.43; Komisyon, Medeniyetler Şehri Kozan, Kozan 2010, s.17; Çağrı Kürşat Yüce, Kozanın Beşeri ve İktisadi Coğrafyası, Ankara 2000, s.129.

18. Yüzyıl İkinci Yarısında Osmanlı Esnafı: İstanbul ve Bursa Örnekleri adlı doktora tezini hazırlayan Miyase Koyuncu Kaya, Ankara’da dünyaya geldi ve ilk ve orta eğitimini aynı şehirde gerçekleştirdi. Lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde tamamladı. 2000 yılında Milli Eğitim Bakanlığı’nca Ankara Şereflikoçhisar İlçesi Mehmetçik İlköğretim Okuluna İngilizce öğretmeni olarak atandı. 2001 yılında Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümünde Yüksek lisans programı çerçevesinde hazırladığı The Institution of Gedik in Ottoman Istanbul,1750-1850 başlıklı teziyle mezun oldu. Ankara Mamak Mehmetçik İlköğretim Okulu’nda İngilizce öğretmenliği ile meslek hayatına devam ederken Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim dalında doktora çalışmasına başladı. Beş yıllık öğretmenlik hayatından sonra İlköğretim Genel Müdürlüğü bünyesinde İlköğretim Kitap Yazım komisyonlarında görev aldı.

Milli Eğitim Bakanlığı ve Avrupa Birliği işbirliği ile gerçekleştirilen ve uluslararası uzmanların danışmanlığında başlatılan kitap yazım faaliyetleri çerçevesinde İlköğretim Okullarına yönelik 4, 5, 6 ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler ve 8. Sınıf TC İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük ders kitaplarında yazar olarak bulundu. Kitap yazım çalışmaları çerçevesinde öğretmen ve müfettişlere yönelik olarak seminerler verdi. 2008 yılında ise 18. Yüzyıl İkinci Yarısında Osmanlı Esnafı: İstanbul ve Bursa Örnekleri başlığındaki tezi ile doktora eğitimini tamamladı. Daha sonra Mili Eğitim Bakanlığı bünyesinde bulunan Atatürk Müzesi’nde Osmanlıca eserler envanter çalışmasına katıldı. 2011 yılında Milli Eğitim Bakanlığı Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) işbirliği ile gerçekleştirilen “Okul Tabanlı Afet Eğitimi” Projesi çerçevesinde aynı yıl Japonya’da Tokyo, Aichi ve Kobe kentlerinde eğitimlere katıldı. 20 Mart 2012 tarihinde Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümüne yardımcı doçent olarak atandı. Ocak 2013- Aralık 2013 tarihleri arasında İngiltere’de Warwick Üniversitesi Global History and Culture Center’da 18. Yüzyıl İkinci Yarısı Osmanlı-İngiliz Ticarî İlişkileri konusunda post doktora çalışmasını gerçekleştirdi.

Ders kitaplarının yanı sıra Çocuğunuzu Keşfedin ve Sınıfta Pozitif Disiplin başlıklı iki çeviri kitabı bulunmaktadır. Daha çok XVIII. yüzyıl ikinci yarısına yoğunlaşmış olup Osmanlı esnafı, vakıflar, şehir tarihi ve uluslararası ticaret konularında çalışmaları vardır. İkinci doktorası olarak gördüğü ders kitabı hazırlama sürecinin devamı olarak da tarih eğitimi ile ilgili çalışmalar yürütmekte ve TÜBİTAK bünyesinde çeşitli faaliyetlerde görev almaktadır.

H. Mustafa ERAVCI

Türkiye’de Ticaret ve Sanayi Odalarının Tarihsel Gelişimi (1880-1952), adlı doktora tezini hazırlayan Murat Koraltürk, İstanbul’da doğdu.

İlköğrenimini tamamladıktan sonra Kabataş Erkek Lisesi’ni (1984), arkasından İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünü bitirdi (1990). Yüksek Lisans tezini, 1992’de Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Tarihi Anabilim Dalında İstanbul’da Şehiriçi Ulaşımında Şirket-i Hayriye (1850-1945) adı altında verdi. Doktorasını ise 1999’da yine aynı enstitüde Türkiye’de Ticaret ve Sanayi Odalarının Tarihsel Gelişimi (1880-1952) adlı tezi ile yaptı

Halen Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümünde Yardımcı Doçent olarak görev yapan Koraltürk’ün yayınlanmış 20 civarında eseri vardır.

Caner ARABACI

Günümüz Konya esnafı ile ilgili bu kitap, Raşit Aker tarafından yazılmış ve 2008’de Konya’da yayımlanmıştır. 144 sayfa olan kitapta bölümlendirmeye gidilmemiştir. Kitapta Konya’dan seçilmiş esnafların biyografileri verilirken bu şahısların anılarından aktarımlar yapılmış; özel arşivlerinden alınan fotoğraflarla konular zenginleştirilmiştir. Kitapta yer alan esnaf grupları sırasıyla şunlardır: Tenekeci, bıçakçı, şekerlemeci, makineci, berber, kadayıfçı, daktilocu, çıkrıkçı, baskülcü, demirci, saraç, keçeci, zücaciyeci, yorgancı, kolonyacı, şapkacı, saatçi, bakkal, tandırcı, kalaycı, terzi, bakırcı, radyocu, kebapçı ve attar. Eserde günümüze kadar gelebilmiş ancak pek çoğunun gelecekte devamlılığı mümkün görünmeyen mesleklerin, Konya örneğinde fotoğrafı sunulmuştur.

Ayşe DEĞERLİ

Konya Ticaret Odası Kültür ve Eğitim Yayınlarının 16. kitabı olarak çıkan çalışma, Mehmet Emin Eminoğlu tarafından hazırlandı. On dokuz bölümden oluşan eserde İslam’ın ticarete verdiği anlam ve önem, Kur’an ve Hazret-i Peygamber’den örneklerle işleniyor. Ticaret tarihi ve Türklerde ticaret, Müslümanlarda ticarî hareketler, ticaret tarihinde Anadolu ve Konya; Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde ticaret, esnaf ve odaların teşekkülü gibi konuların ayrıntılarıyla ele alındığı çalışma 1997 yılında yayımlandı.

Yazar çalışmasının başına Konya dış surlarının çizimini koyarak, 12 sur kapısının isimlerini zikrediyor. Kitabın içerisinde milattan 3 bin yıl önce Konya başlığı altında, İslam’dan önce Anadolu ve Konya havalisinin, Konya ile yakın komşu olan birçok bakımdan tarihlerinin paralellik gösterdiği coğrafyaların iktisadî bakımdan hangi durumda olduklarını Kapadokya örneğiyle gösteriyor. Beraberinde, Romalılar ve Bizans döneminde Konya ve ticaret yolları hakkında bilgiler veriyor.

Anadolu’da ticaretin gelişmesindeki en önemli yapıların başında olan han ve kervansarayların Selçuklu zamanındaki işlevleri, yazarın tabiriyle bir ışık kaynağı gibi uzanan ticaret yolları üzerinde bulunan Konya’nın bu ticarete han ve kervansaraylarla nasıl yön verdiği örneklerle anlatılıyor.

Ayrıca Osmanlılar döneminde madeni paradan kâğıt paraya (kaimeye) geçiş ele alındıktan sonra piyasada fiyatların tespit ve uygulamaları, ihtisab kanunları ve muhtesibin görevlerine yer veriliyor.

Şer‘î Mahkemelerden Ticari Mahkemelere bölümünde, Konya’daki esnaf gruplarından alınan narhiyeler, esnaf grupları, İslam hukukunda ticarî muhakeme, mahkeme defterleri ve fatura sistemi gibi konular ilşleniyor. Müteakiben Konya Ticaret Odası’nın kuruluşu işleniyor. Son olarak ise Cumhuriyet Konyası’nda belediye, çarşı-pazar ilişkileri, ulaşım ve taşımacılık ele alınıyor.

Muhammet Ali ORAK

Konya Çarşısı’nda günümüze ulaşamayan Osmanlı devri ticaret yapılarının başında gelen 945 / 1538 tarihli Bedesten’den, Mevlâna Müzesi’nde sergilenen 937 envanter no’lu kitabesi ile 1890’lı yıllarda çekilmiş, belge niteliğindeki birkaç fotoğrafı ulaşabilmiştir. Konya Bedesteni, İplikçi Camii’nin karşısında bugünkü Merkez Bankası ile İl Genel Meclisi binasının bulunduğu alanda idi. Konya Bedesteni, 0.36 x 0.76 m ölçülerindeki yatay dikdörtgen mermer levha üzerine iki satır halinde sülüs hatla hakkedilen inşa kitabesine göre, Kanuni Sultan Süleyman devrinde, müftü ve kadıasker olan Mevlâna Kadri Çelebi tarafından yaptırılmıştır. Kitabe ve arşiv kayıtları göz önünde bulundurulduğunda, 1538’den önce de burada bir bedesten veya yine benzer işlevli bir ticari yapının yer aldığı söylenebilir. Söz konusu ilk yapı yıkılmış ve yerine Kanuni devrinde, klasik tipte dokuz üniteli bir bedesten inşa edilmiş olmalıdır. Nitekim Matrakçı Nasuh’un 1533-34 yıllarına tarihlenen Konya minyatüründe, sur içindeki ticari dokuda, eş değerde dört kubbe ile betimlenen yapı öğesinin bir bedesten olduğu savlanabilir. Ancak elimizde bu ilk yapıyı, Selçuklu çağına kadar indirebilecek kesin bir bilgi bulunmamaktadır.

XVII. yüzyılda geçirdiği onarımdan önce altmış beş dükkânın yer aldığını belirtmektedir. Altmış beş dükkânlı Konya Bedesteni, orta büyüklükteki bir Osmanlı kent içi ticaret sahasına işaret etmektedir. 1649’da Konya’yı ziyaret eden Evliya Çelebi’ye göre, bedestende çok kıymetli malların bulunduğu kâgir bedestenin demir kanatlı kapıları ve kurşun kaplı kubbeleri vardır. Lâle devrinde bedestende ağırlıklı olarak tekstil ticaretinin yapıldığını, iş saatleri dışında kapılarının bekçisi tarafından kapalı tutulduğunu ve bedestenin emin bir yer olduğundan mirî hazine ile halkın kıymetli eşya ve parasının da buradaki dolaplarda saklandığını belirtmektedir.

Konya Bedesteni’ni 1897 yılında gören Ahmet Tevhid, yapının İstanbul’daki bedesten tarzında ve üç kapılı olduğunu söylemektedir. Bedesten o sırada Belediye’nin ambarı olarak kullanılmakta ve caddeye bakan kapısı üzerinde kitabesi bulunmaktadır. Ahmet Tevhid, Konya Bedesteni’ni, İstanbul’daki dokuz üniteli Galata Bedesteni’ne benzetmiş olmalıdır. Müellif, bedestenden üç kapılı diye söz etse de İstanbul-Galata, Tokat, Kastamonu, Kayseri, Maraş, Merzifon ve Sofya bedestenleri gibi, kare planlı – dokuz üniteli şema itibariyle, kuzeygüney ve doğu-batı akslarının ortalarında açılmış, karşılıklı birer adet olmak üzere toplam dört kapı bulunmalıdır. Her iki seyyahın da belirttiği gibi, XIX. yüzyıl sonlarında Bedesten, eski eser deposu olarak Konya’da müzeciliğin ilk adımlarında kullanılmıştır. Abdülkadir Erdoğan ve Naci Fikret Baştak da, konu ile ilgili makalelerinde Bedesten’in “eski eser deposu” olarak kullanıldığını ifade etmektedirler.

Sadrazam Avlonyalı Mehmed Ferit Paşa’nın Konya valiliği döneminde (1898-1902) kentte önemli imar hareketleri gerçekleştirilmiş, başta Sanayi Mektebi olmak üzere birçok sosyal yapı inşa edilmiştir. Ancak, Konya’da Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi’nin belli başlı yapılarından olan Sanayi Mektebi’nin inşası, 360 yıllık Bedesteni’nin yıkımını da beraberinde getirmiştir. Dönemin yerel yönetimi, Sanayi Mektebi’nin yeri için, o yıllarda eski eser deposu olarak kullanılan, harap vaziyetteki Bedesten’in arsasını uygun bulmuş ve alanın kamulaştırılmasına gidilerek, mevcut yapı 1316 / 1898 yılında yıkılmak suretiyle ortadan kaldırılmıştır.

Konya Bedesteni’nin güneydoğu ve güneybatı yönlerden çekilmiş belge fotoğraflarından, yapının plan ve örtü düzeni hakkında bilgi sahibi olmak mümkündür. Belge fotoğraflara göre Konya Bedesteni, kare plânda prizmal bir kütleye sahip olup, üzeri eşdeğerde dokuz kubbeyle örtülüdür. Hafif basık olan kubbeler, birbirlerine yakın tutulmuş sekizgen formlu yüksek kasnaklar üzerine oturmaktadır. Fotoğraflarda yapının güney, doğu ve batı cephelerinin ortalarında birer giriş ile cephelerin üst seviyesinde, kasnakların dik kenarları ortasına denk gelecek şekilde açılmış dikdörtgen pencereler görülmektedir. Girişlerin iki yanında izlenen kemer sıralarına ait bakiyeler ise dışa açık eyvan tipi dükkânlara işaret etmektedir. Yapı kâgir strüktürlüdür. Cephe köşeleri ile kapı ve pencere sövelerinde kesme, diğer kısımlarda ise ağırlıklı olarak kaba yonu ve moloz taş örgüler izlenmektedir. Kubbelerde tuğla kullanılmıştır. Ancak Evliya Çelebi’nin bahsettiği kurşun kaplama, sonradan kaybolmuş veya başka yapılarda kullanılmak üzere sökülmüş olmalıdır.

Konya Bedesteni’nin, dokuz üniteli diğer uygulamalarda olduğu gibi, aksiyel açılmış dört kapısı vardı. Belge fotoğraflarda görülen kemer izlerinden anlaşıldığı üzere, dışa açık eyvan tipi dükkânlar dört yönde devam etmekte ve bedesteni çevresindeki ticari dokuyla bütünleştirmekteydi. Cephelerine bitişik dükkânlarla çevrili Osmanlı bedestenlerinde, dış köşelerin de dükkân olarak değerlendirildiği bilinmektedir. Ticaretin merkezinde, arsa değeri yüksek bir mevkide konumlanan Konya Bedesteni’nde de dış köşelerin boş bırakılması düşünülemez. Buna göre, köşelerde kalan kare alanların diyagonallerine birer ayak yerleştirilip, üzerlerinin geçme tonozla örtülmesiyle elde edilen iki cepheli köşe dükkânlarının Konya Bedesteni’nde de var olduğunu ileri sürebiliriz. Köşe dükkânları ile birlikte dıştaki dükkan sayısı 44’e tekâbül etmektedir. Dolayısıyla, 16. yüzyıl kayıtlarında 65 dükkânlı olarak geçen Konya Bedesteni’nin, iç kısmında da 21 adet dolap tipi dükkânın bulunduğu söylenebilir. Belge fotoğraflara yansıyan güney cephede, girişin iki yanında yer alan dükkânların, yandakilere nazaran biraz daha yüksek tutuldukları görülmektedir. Ortada yuvarlak kemerli niş teşkil edecek şekilde, cepheden öne doğru hafif taşırılmış dikdörtgen bir kütleyle vurgulanan kapı açıklığı, ikinci bir yuvarlak kemere sahiptir. Her cephede üçer adet açılmış dikdörtgen pencerelerin dışında herhangi bir pencerenin bulunmayışı, Huart’ın da vurguladığı gibi iç mekânda karanlık bir ortam yaratmış olmalıdır. Fotoğraflarda, kasnak cepheleri ile gövde arasında kalan üçgen alanlarda, prizmatik mahmuzlar göze çarpar. Buna göre, kasnak aralarında biriken suyun, merkezdeki kubbeli birimden mahmuzlara doğru bir eğimle tahliye edildiği anlaşılmaktadır.

İç mekânda taşıyıcı sistemin, diğer bedestenlerde olduğu gibi, ortadaki dört kâgir ayağın birbirlerine ve beden duvarlarına şişkin sivri kemerlerle bağlanmasından meydana geldiği kanaatindeyiz. Kemer açıklıkları arasında, ahşap ya da dövme demirden yapılmış tek veya çift sıra gergiler bulunmalıdır. Ancak iç mekândaki dolap tipi dükkânların kuruluşları hakkında elimizde herhangi bir bilgi mevcut değildir. İçteki dükkânların, diğer örneklerdeki gibi ahşaptan yapıldıkları ve daha çok değerli mal ve eşyaların depolanmasına yönelik oldukları düşünülmektedir.

Tolga BOZKURT

Tarihte İstanbul Esnafı adlı eserin yazarı Koçu, İstanbul’da doğdu. Eğitimci, gazeteci Ekrem Reşat ile Hacı Fatma Hanım’ın oğludur. Babasının Konya Sanayi Mektebi müdürlüğünden dolayı bir süre Konya’da bulunan Reşat Ekrem, lise eğitimini 1921’de Bursa Lisesi’nden tamamladı. Müteakiben İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. Hocası Ahmet Refik Altınay’ın ısrarıyla asistan oldu. 1933 yılındaki Üniversite reformu esnasında birçok öğretim üyesiyle birlikte üniversiteden ayrıldı.

Koçu, üniversiteden ayrıldıktan sonra emekliliğine kadar Kuleli Askerî, Pertevniyal ve Vefa liselerinde tarih öğretmenliği yaptı. 9 Temmuz 1975 günü İstanbul’da vefat eden Koçu, Sahrayıcedit Mezarlığı’na defnedildi.

Geçimini büyük oranda kalemi ile kazanan Koçu’nun, tarih alanında yazılmış elli civarında eseri ve yüzlerce makalesi bulunmaktadır. 1944’te İstanbul Ansiklopedisi’ni fasiküller halinde çıkarmaya başlar ve XI. cildin “G” harfi ortalarına kadar yayımlar. Cemal Çaltı adlı bir kereste tüccarının maddi desteği ile çıkardığı ansiklopedinin, büyük kısmını bizzat kendisi yazar. Bazan yazılarında Ahmet Bülent Koçu gibi takma adlar da kullanır. Bunun yanında Koçu, Evliya Çelibi’nin Seyahatnâme’si (ilk 5 cilt), Aşçı Dede’nin Hatıraları, Seyyid Vehbi’nin Surnâme’si, Haşmet’in Vilâdetnâme’si, İtalyan yazar Edmondo de Amicis’in seyahat eserini, sadeliştirerek ve kısaltarak yayımlar. Yazdığı yazıların bazılarını, bizzat kendisi resimleyen Koçu’nun, ressamlığı yanında şairliği de vardır.

Ahmet Refik Altınay’dan başka Ahmet Rasim’den de etkilenen Koçu, ömrünün son yıllarında Mehmet (Koçu) adlı Anadolulu bir çocuğu evlatlık almış ve onun kız ve erkek kardeşlerini yanına getirtmiştir. Mirasçısı olan Mehmet, ölümünden sonra bir depoda duran ansiklopedi fasiküllerini tasfiye edip, evdeki not ve dokümanları, Tercüman gazetesi arşivine satmış, ardından gazete ve arşivi de dağıtılıp satılmıştır. İstanbul hayranı olan Koçu, tarihi zevkle okunan, edebi, akıcı bir üslupla anlatmıştır.

Eserleri

Hatice Sultan ile Ressam Melling, İstanbul 1934; Eski İstanbul’da Meyhaneler ve Meyhane Köçekleri, İstanbul 1947; Tarihimizde Garip Vakalar, İstanbul 1952; Osmanlı Padişahları, İstanbul 1960; Topkapı Sarayı, İstanbul 1960?; Tarihimizde Kahramanlar, İstanbul 1960; Erkek Kızlar, İstanbul 1962; Esircibaşı, İstanbul 1962; Forsa Halil, İstanbul 1962; Yeniçeriler, İstanbul 1964; Osmanlı Tarihinin Panoraması, İstanbul 1964; Fatih Sultan Mehmed, İstanbul 1965; Patrona Halil, İstanbul 1967; Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, İstanbul 1967; Kabakçı Mustafa, İstanbul 1968; Kösem Sultan, İstanbul 1972; Haydut Aşkları, 1981; İstanbul’un Tulumbacıları, İstanbul 1981; Cevahirli Hanım Sultan, İstanbul 2003.

Caner ARABACI

Ahi Çelebi’nin böbrek ve mesane taşları üzerine Türkçe olarak yazdığı eserdir. Bazı kaynaklarda Risale-i Hasatü’l-Kilye Ve’l Mesâne, bazılarında ise Risâletü’l Kilyetive’l-Mesâne veya Fâide-i Hasat olarak geçer. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Kürsüsü nr. 45 / 1’de kayıtlı müstensih nüshası 25 yapraktan oluşur. Eser, ilk defa 1948 yılında S. Erkun tarafından yayımlanmıştır.

Ahi Çelebi eserini, tıbbî bitkiler üzerinde engin bilgisi bulunan ve yaptığı idrar sondasıyla idrar tutulmalarını tedavi eden Fatih devri ulemasından Hekim Altuncuzâde’den öğrendiği bilgilerle yazmıştır. O, bimâristanda tabiplik yaptığını, zamanın ileri gelen hekimleriyle görüşüp tıpla ilgili bilgilerini artırdığını, uygulamalar yaptığını ve tecrübe kazandığını anlatır. Elde ettiği kazanım ve birikimlerini insanlara ulaştırmak ve onlara faydalı olmak için Türkçe böyle bir eser yazdığını ifade eder.

Eser, on bölüm üzerine tertip edilmiştir. Ahi Çelebi kitabında İsmail Cürcâni, Ebû Bekir er-Râzi, Muhammed b. Zekeriyyâ ve Galen’den gelen klasik Osmanlı tıbbına dair bilgileri süzgecinden geçirerek aktarmış ve ağırlıklı olarak bugünkü tıptaki genito üriner, ürodinami ve üriner sistem taş hastalıkları üzerinde durmuştur. Konuları, klasik Osmanlı tıbbının esasını oluşturan ve eski Yunan tıbbında “humoral patoloji”, İslam tıbbında “Ahlât-ı Erba‘a” denilen “Hıltlar teorisi” bağlamında değerlendirmiş, insan bedenindeki demevî, safravî, sevdavî ve balgamî hıltların dengeli bir vaziyette bulunması konusunu bu teoriye göre irdelemiştir. Eser, klasik bir tıp kitabı olarak hem yazıldığı hem de sonraki dönemlerde hekimler arasında büyük ilgi görmüştür.

Ahi Çelebi, böbrek taşına genç delikanlılarda, burûdet mizaçlı kişilerde ve semiz kişilerde çok; zayıf kişilerde az rastlandığını söyler. Taşın, genç delikanlıların mesanelerinde ve büyük kimselerin böbreklerinde fazla; fakat mesanelerinin kısa ve mesane ağızlarının dar olmasından ötürü kadınlarda daha az rastlandığını bildirir. Ayrıca böbrekte ve mesanede oluşan taşlar için kullanılacak ilaçların tarifini verir. Taş yapan yiyecekleri bildirir ve o yiyeceklerden perhiz edilmesini tavsiye eder. Taş düşürülmesinde müshil içmenin veya kusmanın faydalı olacağını; çok hamama girmekten ve cima etmekten kaçınmanın gerektiğini bildirir. Mesaneden çıkarılan taşın büyük ise ve terkiplerle ufaltılıp çıkarılması mümkün olmazsa, mesaneyi yarıp çıkarmanın doğru bir uygulama olacağını söyler. Taşın büyüklüğüne, yerine ve biçimine göre yarıp çıkarmanın nasıl yapılacağını ve olası durumlarda cerrahın nasıl bir tutum izleyeceğini anlatır. Böbrek ve mesane taşlarının tedavisinde edviye-i müfrede olarak kullanılan ilaçlardan bahseder. Hatmi, kara nohut, el hummaz / kuzu kulağı, helyun / marcuna / mercev, uskulu fenderyon / dalak otu gibi bitkilerin özelliklerinden ve bunların böbrek ve mesane taşları üzerindeki faydalarından bahseder.

Meriç GÜVEN

KAYNAKÇA

Kitab-ı fi Hacer el Mesâneve’l-Kilye, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Kürsüsü Kitaplığı nr. 45/1; Ali Haydar Bayat, Osmanlı Devletinde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar, Ankara 1999; Ramazan Şeşen-Cevat İzgi-Cemil Akpınar,Türkiye Kütüphaneleri İslâmî Tıp Yazmaları Katoloğu, İstanbul 1984.

Orhan Arsal tarafından Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı’nda 2010 yılında yapılan yüksek lisans tezidir.

Anadolu sahasında XIII. yüzyıldan sonraki dönemde Türkçenin söz varlığının önemli kaynaklarından biri de fütüvvetnâmelerdir. Türkçe fütüvvetnâmeler, Türkçenin zenginliklerini gösteren önemli eserlerden bir bölümünü teşkil etmektedir. Ahi teşkilatında esnaf birliklerinin her iş koluna ait fütüvvetnâmeleri olduğu görülmektedir. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, nr. 1616, tasnif nr. 297.9’da kayıtlı ve 49 varaktan oluşan Kitâb-ı Fütüvvet ise bir iş koluna ait olmayıp genel bir el kitabı hüviyetindedir. Kitâb-ı Fütüvvet, sadece bir nüshası vardır.

Harekeli nesihle yazılmıştır. Ayetler, hadisler kırmızı mürekkeple yazılmaya çalışılmış, ancak çoğu zaman bu kurala uyulmamıştır. Arsal, çalışmasında ayetleri, hadisleri ve duaları orijinal metinleri ile aynen yazmıştır. Ayrıca eserin dilbilgisi hususiyetleri ayrıntılı biçimde gösterilmeye çalışmıştır. Ünlüler bölümünde ünlü uyumları, ünlü değişmeleri ve ünlü birleşmeleri; ünsüzler bölümünde ünsüz değişmeleri; çekim ekleri başlığı altında isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri verilmiştir. Çalışmada dizin oluşturulmuş ve dizinde bulunan bütün kelimeler, özel adlar, yer adları ve anlamları yer almıştır. Arapça ibareler için ayrı bir sözlük oluşturulmuş; bu hususlar çerçevesinde eser, okuyucular ve araştırıcılar için daha istifadeli bir hâle getirilmiştir.

Hayri ERTEN

Karaman’da Kirişçi Baba mahallesindeki Kirişçi Baba Camii’nin bitişiğinde olan bu tekke Yunus Emre Camii, Yunus Emre Tekkesi ve Kirişçi Baba Camii olarak da bilinir. XVIII. yüzyılda tekkeye çok sayıda görevlinin atandığı görülmektedir. Bazı Osmanlı belgelerinde “Hânkah” olarak geçer. İnşa tarihini gösteren bir kitabe mevcut değildir. Bu yüzden yapım tarihi için kesin bir rakam vermek imkânsızdır. 1199/1785 tarihli bir hükümde verilen bilgilere bakılırsa Yunus Emre bu tekkeyi sağlığında bina ettirip vakıf kurmuş ve vakfiye düzenletmiştir. Bu vakfiye ile ilgili bilgi, Yunus Emre Tekkesi’nin XIV. yüzyıl başlarında, Karamanoğlu İbrahim Bey’in beyliği döneminde yapıldığına işaret etmektedir.

Yunus Emre Tekkesi’nin diğer adı Kirişçi Baba Tekkesi’dir. Yunus Emre ile aynı şahıs olmayan Kirişçi Baba, bu tarikat yapısına sonradan gayrimenkuller vakfetmiş kişidir. Kirişçi Baba vakıflarıyla ilgili ilk kayıt, II. Bayezid dönemi (1481-1512) Karaman eyaleti vakıfları yazımı yapılırken tutulmuştur. Bu durumda onun Yunus Emre Tekkesi’ne vakıf tahsisi XV. yüzyılın son çeyreğindedir.

İlk Yunus Emre Tekkesi’nin mimari durumu bilinmiyor. Eski bina tek kubbeli bir tekke idi. Bu şekliyle varlığını XVIII. yüzyılın son çeyreğine kadar muhafaza etmiştir. Kubbesi ikiye bölünen binanın diğer tarafları da harabe olmuştur. Bunun için temelden yıkılarak yeniden inşa edilmiştir. Şu andaki yapı, Osmanlı dönemine aittir.

Osmanlı Devleti, Yunus Emre Tekkesi’nin faal olması için gerekli yardımlarda bulunmuş, zaman zaman köklü denebilecek onarımlardan geçmiştir. Bilinen ilk tamiratı I. Abdülhamid (1774–1789) yaptırmıştır. 1192/1778 tarihli Karaman valisi Ali Paşa ile Lârende kadısının defterdara gönderdiği bir tahrirattan anlaşıldığına göre, Yunus Emre Tekkesi’nin kubbesi zamanla ikiye bölünmüş; binanın diğer yerleri harabe ve kullanılamaz hâle gelmiştir. Yapılan onarım keşfi sonucuda 2000 kuruşluk bir tamirat bedeli çıkarılmıştır. Lârende İhtisab ve Tamga Mukataası’ndan bu paranın alınmasının uygun olacağı vali tarafından başkente rapor edilmiştir. Ancak padişahın valiye gönderdiği 1194/1780 tarihli hükümle daha önce vefat eden Hâfız Mustafa Paşa’nın “muhallefâtından” alınan paranın Yunus Emre Tekkesi’nin tamiri için kullanılacağı bildirilmiştir. Karaman valisinin bir diğer tahriratında ise, tekkenin “esâsından hedm ve müceddeden inşâsı” yani temelden yıkılarak yeniden yaptırılması gerektiği bildirilmiştir. Yunus Emre Tekkesi’nde şeyhlik yapan Halveti Şeyhi Hacı İsmail’in sadrazama gönderdiği 1199/1785 tarihli bir arzuhalde ise, tekkenin onarımı için tahsis edilen 1000 kuruşla Çavuşzade tamir ettirmeye başlamış, fakat onun ölümü ile onarım yarım kalmıştır. İşin tamamlanması için tahminen 1000 kuruş daha paraya ihtiyaç duyulmuştur.

1274/1858 tarihli bir arzuhalde ise, “mamur olup küll-i yevm derviş ve fukaranın sâkin oldukları tekke mamur olup dervişler tüm gün burada sakin oldukları” vurgulanmıştır. Bu bilgi, tekkenin tamiratının 1785’den kısa süre sonra bitirildiğini göstermektedir. Yapının kuzey yönündeki minare eskiden küçük ve ahşap idi. Bugünkü taş minare, XX. yüzyılda yaptırılmıştır. Yunus Emre Tekkesi, XX. yüzyılda da onarım görmüştür. 2012’de Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce restore edilmiştir. Günümüzde sadece cami olarak kullanılmaktadır.

Vakıfları; tekkeninKirişçi Baba tarafından tahsis edilmiş vakıfları da vardı. Kirişçi Baba vakıflarına ilk II. Bayezid döneminde (1481-1512) Karaman eyaleti vakıfları tahririnde rastlanmaktadır. Buna göre Kirişçi Baba vakıfları şöyleydi: Kirişçi Değirmeni, çalışmaz durumda diğer bir değirmen, bir bab kirişhane, bir bab bezirhane, 10 bab ev, beş bab dükkân yeri, zaviyenin önünde beş kıta yer, iki kıta bağ.

Kanuni döneminde (1520-1566) zaviyenin gayrimenkul vakıflarında artış olduğu anlaşılmaktadır. Tekkenin önünde daha önce beş kıta olarak gösterilen yer, dokuz kıtaya; bağ ise ikiden dört kıtaya çıkmıştır. Bu durum daha sonra zaviyeye başkalarınca da vakıflar tahsis edildiğini gösterir.

Vakıf gelirlerini harcama şekli:Kirişçi Baba Tekkesi vakıflarından elde edilen hâsılatın sarf edileceği yer konusundaki bilgiler eski değildir. 1530’da, çarşamba ve perşembe günleri altı kişi cüzhan olarak zaviyede görev yapıyordu. XVIII. yüzyıl sonlarında, Yunus Emre adıyla anılan tekkede kalan dervişlerle gelip geçenlere yemek veriliyordu. Bu, Yunus Emre’ye ait olduğu belgelerde geçen vakfiyede şart olarak bulunuyordu. Kirişçi Baba Tekkesi’nde XIX. yüzyıl ortalarında bir grup dervişin kaldığı da belgelerden anlaşılmaktadır. Zaviyede “sâkinûn fukarâdervişânın yiyecek ve içecekleri içün Karaman cizyesi mâlından” para tahsis edilmiştir. Bu durum, Yunus Emre Tekkesi’nin vakıflarının ihtiyacı karşılayacak miktarda geliri olmadığını göstermektedir.

Cemile TEKİN

KAYNAKÇA

BOA. Karaman Ahkâm Defteri, nr. 19, s. 28; C.EV, nr. 405/20515; nr. 516/26066; nr. 405/20515; nr. 550/27764; nr. 550/27764; 888/1483 Tarihli Karaman Eyaleti Vakıf Tahrir Defteri, (haz. Fahri Coşkun, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İktisat Tarihi Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1996, s. 83; 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530), Tıpkı Basım, I, Ankara 1996, I, s. 119; Ahmet Cengiz, XVIII. Yüzyılda Lârende (Karaman), Şehrinin Fiziki ve Sosyo- Ekonomik Yapısı, Karaman 2009, s. 62, 105-106; Cemile Tekin, “Karaman Turizmi İçin Yunus Emre Tekkesi’nin Önemi”, Karaman Ulusal Kültür ve İnanç Turizmi Sempozyumu. 23-24-25 Mart 2012. Hz. Mevlana’dan Yunus Emre’ye Evrensel Sevgi ve Kültürlerin Kardeşliği Projesi, Karaman Ticaret ve Sanayi Odası, Karaman 2012, s.8.

Karaman şehrinde Kirişçi Baba Tekkesi’nin yanındadır. 1530 tarihli muhasebe defterine göre çeşmeye su, Kirişçi Baba’ya ait vakıf sudan geliyordu. Kirişçi Baba Tekkesi ile ilgili yapılan onarımlarda çeşmeden bahsedilmemektedir.

Cemile TEKİN

KAYNAKÇA

387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530), Tıpkı Basım, I, Ankara 1996, s. 106; Cemile Tekin, “Karaman Turizmi İçin Yunus Emre Tekkesi’nin Önemi”, Karaman Ulusal Kültür ve İnanç Turizmi Sempozyumu. 23-25 Mart 2012, Hz. Mevlana’dan Yunus Emre’ye Evrensel Sevgi ve Kültürlerin Kardeşliği Projesi, Karaman Ticaret ve Sanayi Odası, Karaman 2012, s. 10.

Yayın tutturulduğu ve çekildiği sert ipten kiriş yapma zenaatına kirişçilik denilir. Yay (kavs, kemân), tek parça veya birleşik elemanlardan oluşmuş, ortada yer alan kabzasının iki tarafında simetrik biçimde eğilmiş iki ucu arasına kiriş gerilen bir alettir. Ele geçmiş en eski örnekler tek parçadır. Topkapı Sarayı Müzesi Mukaddes Emanetler Dairesi’nde bulunan ve “kavs-ı saâdet” (kemân-ı Peygamberî) denilen 118 cm uzunluğundaki yay, bir kamış cinsinden yapılmıştır ve tek parçadır. Osmanlı ordusunda tüfeğin yaygınlaşmasına kadar ok çok etkili bir savaş aracı olarak kullanılmıştır.

Osmanlı ordusunun ok ve yay tedariki Cebeci Ocağı tarafından görülür, oklar Gelibolu ve İstanbul’daki bu işle uğraşan esnaf tarafından yapılırdı. Evliya Çelebi’nin verdiği bilgiye göre İstanbul’da okçu esnafı 200 dükkânda 300, yaycılar ise 200 dükkânda 500 kişiden oluşmaktaydı. Ok temrenleri Edirne’de yapılırdı.

Ahmet AYTAÇ

KAYNAKÇA

Bahattin Ögel, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara 1998, s. 97; Osman Turan, “Eski Türklerde Okun Hukukî Bir Sembol Olarak Kullanılması”, Belleten, IX/35 (1945), s. 306.

İzmir Kemeraltı’nda Halimağa Çarşısı’ndan Hisarönüne giden yol güzergâhında yer almaktadır. Kitâbesine göre 1156 (1743) tarihinde hem III. Ahmed (1703-1730) hem de I. Mahmud’a (17301754) hizmet eden Kızlarağası Hacı Beşir Ağa tarafından yaptırılan ve günümüze gelebilen nadir örneklerden biridir.

Arastasının alt katta bünyesi içinde kurgulandığı iki katlı yapının avlusuna çevresinde yer alan “U” planlı arastadan üç, sokağa bakan batı cephesinden bir olmak üzere dört koridorla geçiş sağlanmıştır. Yapının ana cephesini oluşturan batı cephesinde, ikisi arastaya ve biri avluya geçişi sağlayan açıklıklar, üzerlerinde taş konsollarla desteklenen birer çıkma ile vurgulanmıştır. Üst kata çıkış batı ve doğu giriş koridorlarında yer alan birer merdivenle sağlanmıştır. Yapının ana cephesini oluşturan batı cephesi ortasında yer alan yuvarlak kemerli girişin güney yanında yer alan ve istiridye motifli kavsara görüntülü taş süslemeli çeşmenin 1086 (1675) tarihli olması, yapının inşa tarihi göz önüne alındığında başka bir yapıya ait olduğunu ve sonradan buraya monte edildiğini göstermektedir.

Arastalı yapı, klâsik Osmanlı hanlarında olduğu gibi avlulu ve iki katlı bir plana sahiptir. İnşa malzemesi olarak dış cephede alt katta düzgün kesme taş, üst katta taş ve tuğla almaşık; avlu cephelerinde ise her iki katta da taş ve tuğla almaşık olarak kullanılmıştır. İki sıra tuğla kirpi saçak yapıyı çepeçevre dolaşmaktadır. Osmanlı hanlarında alışılan bir uygulama olan revak kanatlarında her iki katta revak bulunması tasarımı bu handa değişik bir uygulamayla karşımıza çıkmıştır. Batı cephede yer alan ana girişten geçilerek beşik tonozla örtülü koridorla ulaşılan kare planlı avlu cephelerinden üst kat batı cephesi sütunların taşıdığı kemerlerle oluşturulmuş bir revaka sahipken, diğer cepheler alt ve üst katta tamamen revaksızdır. Avluya doğrudan açılan alt kat mekânları ile üst kat koridorları beşik tonozla; üst kat mekânları ise aynalı manastır tonozuyla örtülüdür. Tüm mekânların avluyla bağlantılı birer kapı ve penceresi vardır.

Yapının 1990’lı yıllarda yapılan restorasyon sırasında, kuzey kanadı hariç tamamı temelden yeniden betonarme olarak inşa edilmiş ve cepheler taş ya da taş ve tuğla almaşık olarak kaplanmış; avlu ortasında yer alan ve Anadolu Selçuklu kervansaraylarından gelen bir geleneği yansıtan köşk mescidi, Hisar Camii’ne bakan doğu cephesindeki derz süslemeleri ile kuzey kanat arasta dükkânlarından birinde yer alan kalem işi süslemeler tamamen ortadan kaldırılmıştır.

Bozkurt ERSOY

KAYNAKÇA

Münir Aktepe, “İzmir Hanları ve Çarşıları Hakkında Ön Bilgi”, Tarih Dergisi, sy. 25 (1971), s. 105-154; Bozkurt Ersoy, İzmir Hanları, Ankara 1991; aynı yazar, “Bu Bir Ölüm İlanıdır”, Ege Mimarlık, sy. 15 (1995/1), s. 47-49; W. Müller-Wiener, “Der Bazar von Izmir”, Mitteilungen der Frankischen Geographischen Geselschaft, sy. 27/28 (1980/1981), s. 420-454.

Kırşehir Müzesi’nde Ahilere ait şecerenameler, beratlar ve vakfiyelerin tıpkıbasımları, transkripleri ve sadeleştirilmesiyle oluşan ve yayınlanan (Kırşehir 2008) bu eser, M. Fatih Köksal, Orhan Kurtoğlu, Hasan Karaköse ve Özer Şenödeyici tarafından hazırlanmıştır. Yayınlanan bu eserde toplam belgelerin sayısı 12’dir. Bunların altısı Ahi şecerenamesi, üçü vakfiye ve üçü berattır. Şecerenamelerden biri Farsça, vakfiyelerin tamamı Arapça, diğer belgeler Osmanlıcadır.

Eserde yayımlanan belgeler arasında ilk dikkati çeken 676 (1277) tarihli Ahi Evran Zaviyesi vakfiyesidir. Vakfiyede vakfın kuruluşu, vâkıfın şartları, vakfedilen köyler ve mezraalar yer almakta ve en sonunda ise “şühûdü’l-hâl” olarak bilinen şahitler bulunmaktadır. Şecereler arasında ise Ahi Evran’ın soyundan gelen Ahi Musa, Ahi Sinan gibi kimselerin adları, meslekleri ve pîrleri yazılıdır. Eserde yer alan üç berat ise Kırşehir’deki Caca Bey, Ahi Evran Zaviyesi ve Şah Mehmed vakfıyla ilgilidir.

Eserde belgelerin sadece transkripsiyonu ve sadeleştirilmesi değil, fotokopilerinin de bir bütünlük içinde verilmesi, metinlerin hem kolay anlaşılması hem de tahkiki için araştırıcılara kolaylık sağlayacak niteliktedir.

M. Murat ÖNTUĞ

Ahi Evran’ın hayatının önemli bir kısmını geçirdiği ve vefat ettiği şehirdir. Bu bağlamda Ahiliğin manevî merkezi olan Kırşehir, Kızılırmak’a ulaşan güney-kuzey doğrultulu Kılıçözü suyu vadisi boyunda denizden yaklaşık 990 m. yükseklikte yer alır. Selçuklular döneminden itibaren bilinen adı Kırşehri’dir. Türkçe olan bu ad şehre kurulduğu yer ve çevrenin tabii özelliğinden dolayı verilmiştir. Bu dönemlerde aynı zamanda Gülşehri adıyla da anılmıştır. Elvan Çelebi, ilim ve tasavvuf erbabı babası Âşık Paşa’nın şehre gelip yerleşmesiyle burasının âdeta bir gül bahçesine döndüğüne ve dolayısıyla Gülşehri adının verilmesinde bu özelliğin rol oynadığına işaret eder. İlhanlı ve Osmanlı kaynaklarında genellikle Kırşehri adıyla geçen şehir, muhtemelen halk ağzındaki söylenişe uygun olarak Türkiye Cumhuriyeti döneminde Kırşehir adını almıştır.

Kuruluş tarihi bilinmemekle birlikte şehrin ortasında yer alan ve “Kale” denilen yığma höyüğün mevcudiyeti, burasının eski bir yerleşim yeri olduğunu gösterir. Ancak bu yığma tepede herhangi bir arkeolojik bulguya rastlanmadığından şehrin eski dönemlerine ait ileri sürülen görüşler, bir faraziyeden öteye geçmemektedir. Bununla birlikte bölgede İlk Tunç Çağı (milattan önce 3300-1900 / 1800)’nın izlerine rastlanır. Milattan önce 1660 yıllarında Kızılırmak kavsinde kurulan Eski Hitit Krallığı sınırları içinde kalan bölge, bu krallığın milattan önce 1190 yıllarına doğru Orta Avrupa’dan gelen Frig ya da Brigler tarafından yıkılmasıyla Friglerin hâkimiyetine girdi. Milattan önce 546’da ise Pers Krallığı’nın idaresine geçen yöre, bu dönemde diğer Pers topraklarında olduğu gibi Satraplar tarafından yönetildi. Perslerin milattan önce 334-333’te Makedonya Kralı İskender’e yenilmesiyle yöre Makedonyalıların idaresine girdi. Ancak kısa süre sonra yöreye Kapadokya kralları hâkim oldu. Uzun bir süre Kapadokya krallarının idaresinde kalan yöre, milattan sonra 18 yılına doğru Roma’nın idaresine geçti. Roma İmparatorluğu’nun 395’te ikiye ayrılmasından sonra ise Doğu Roma İmparatorluğu’nun hâkimiyetinde kaldı. Bu hâkimiyet Türklerin Anadolu’ya girmelerine kadar devam etti.

Kırşehir yöresi, 1071 Malazgird Savaşı’ndan sonra Selçuklu idaresine girdi. Ancak şehrin idaresi ve kontrolü, başta Konya’yı merkez ittihaz eden Selçuklular olmak üzere Anadolu’daki bazı beylikler arasında birkaç defa el değiştirdi. Bir ara Danişmendlilerin eline geçen şehir, Anadolu Selçuklu hükümdarı II. Kılıçarslan döneminde Danişmendli topraklarının Selçuklulara ilhak edilmesiyle (1173) tekrar Selçukluların idaresine geçti. Muhtemelen XIII. yüzyıl başlarında bir kale-şehir haline gelip siyasî önem kazandı. Nitekim 625 / 1228’te Mengücüklerin Erzincan-Kemah kolunu hâkimiyeti altına alan Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad, Şebinkarahisar’ı direniş göstermeden teslim eden Mengücük hanedanından Muzaffereddin Muhammed b. Behramşah’a Kırşehir’i dirlik olarak verdi. Muzaffereddin Muhammed ailesiyle birlikte Kırşehir’e geldi ve burada yaşamaya başladı. Bilahare 1243 Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu’nun yavaş yavaş Moğol-İlhanlı nüfuzuna girmeye başlamasının ardından Kırşehir’in daha çok Malya Ovası tarafındaki kuzey bölgesiyle kuzey-batı tarafları, Moğollarla birlikte Anadolu’ya gelen göçebe grupların kışlak mahalli haline geldi. Bu arada Cacaoğlu Nureddin Kırşehir emirliğine getirildi (659 / 1261). Anadolu Selçuklu Devleti’nin yavaş yavaş çözülmeye başladığı XIII. yüzyıl sonlarına doğru şehirde Moğol-İlhanlı hükümdarları adına para bastırılmaya başlanması, şehrin giderek Moğol nüfuzuna girmesinin yanında, ticarî ve ekonomik bir hareketliliğe sahip olduğunun da işareti olmalıdır. Hamdullah Müstevfî, bu dönemlerde Kırşehir’i büyük imaretleri ile güzel bir iklime sahip bir şehir olarak nitelendirmekte ve 1336 yılında merkezî idareye giden vergi gelirini 57.000 dinar olarak belirtmektedir.

Kırşehir, Anadolu Selçuklu Devleti’nin ortadan kalkmasından ve bilahare Moğol-İlhanlı Devleti’nin dağılmasından sonra Anadolu’da ortaya çıkan beyliklerin sınır bölgesinde yer aldı ve bu beylikler arasındaki mücadelelerden oldukça etkilendi. XIV. yüzyıl ortalarında Eretna Beyliği’nin eline geçen şehir, Eretnaoğlu Mehmed Bey’in ölümünden (1365) sonraki iç karışıklıklar esnasında en fazla zarar gören yerlerden biri oldu. Ardından merkezi Sivas olmak üzere bir devlet kuran Kadı Burhaneddin Ahmed’in idaresine girdi (791 / 1389). Kadı Burhaneddin, Osmanlı ve Karamanoğulları sınır kesiminde yer alan şehrin surlarını tamir ettirdi. Timur’un Anadolu’ya ilk girişi sırasında Karamanoğulları tarafından yağma edilen şehir, Kadı Burhaneddin’in ölümünden (800 / 1398) sonra Osmanlıların eline geçti. 1402 Ankara Savaşı’nın (804 / 1402) ardından Timur tarafından Karamanoğullarına verildi. Timur, Anadolu’dan çekilirken Moğollarla birlikte Orta Asya’dan Anadolu’ya akıp gelen ve başta Yozgat çevresi olmak üzere Kırşehir yöresini yurt tutan aşiret gruplarının önemli bir kısmını götürdü ve onlardan boşalan yaylak ve kışlak mahallerine Dulkadıroğullarına mensup konar-göçer Türkmen grupları gelmeye başladı. Bu durum bölgenin ve dolayısıyla Kırşehir’in Dulkadıroğullarının idaresine girmesinde önemli bir rol oynadı. Bunun sonucunda Kırşehir’de Dulkadır hanedanı mensupları yöneticilik yapmaya başladılar. Osmanlı hükümdarı Fatih Sultan Mehmed döneminde, bu hanedandan Dulkadıroğlu Alâüddevle Bozkurt Bey Kırşehir’de bulunmaktaydı. Osmanlılar, Memlüklere karşı Dulkadıroğulları üzerindeki nüfuz mücadelesinde Alâüddevle Bey’i desteklediler. Şehir, bu nüfuz mücadeleleri esnasında muhtemelen Fatih Sultan Mehmed’in hükümdarlığının son yılları olan 1480’de Osmanlı idaresine girdi. Osmanlı idaresinin ilk yıllarında Alâüddevle Bey’in haslarına dokunulmamıştı. Bu durum Osmanlı siyaset anlayışının bir tezahürü olmalıdır.

Kırşehir ve yöresinde Osmanlı hâkimiyeti altında önemli bir olay cereyan etmedi. Ancak XVI. yüzyılın ortalarından itibaren suhte ve Celâlî hareketlerinden etkilendi. XVII. yüzyılın başlarında Tavil Ahmed adlı Celâlî reisiyle kardeşi, etrafına topladıkları adamlarla şehri ve yöresini yağma etmişti. Bu olaylar sırasında halkın bir kısmı yerlerini terk etmek zorunda kaldı. Bundan sonra ciddi bir olayın meydana gelmediği Kırşehir, Sivas ve Erzurum kongrelerinin ardından gelen Mustafa Kemal Atatürk’ün geldiği (24 Aralık 1919), büyük bir coşkuyla karşılandığı ve Millî Mücadele öncesinde önemli görüşmeler yaptığı yerlerden biri oldu.

Kırşehir’de eski bir yerleşim ünitesinin işareti olarak Kale adıyla bilinen bir höyük olmasına rağmen âbide ve kitâbelerden buranın bir şehir olarak Anadolu Selçuklu Devleti döneminde ortaya çıktığı ve nüfus, fizikî yapı ile mimarî eserler yönünden büyük bir gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu dönemde inşâ edilen zaviye, medrese, cami, mescid ve türbe gibi eserler, şehrin fizikî olarak Kılıçözü’nün meydana getirdiği düzlüğe ve Kale merkez olmak üzere doğu, kuzey ve kuzeybatı istikametine doğru yayıldığını gösterir. 670 (1272) tarihli Cacaoğlu Nureddin’in vakfiyesinde Cemâleddin Mûsâ, Muhtesib Esed ve Haffaf Rûzbe gibi mahalle adlarına rastlanması ve 697 (1297) tarihli Şeyh Süleyman Türkmanî vakfiyesinde Melik Hatun Mahallesi adının geçmesi, şehrin Selçuklu ve bilahare Moğol-İlhanlı hâkimiyetinde fizikî bakımdan oldukça geliştiğinin göstergesi olmalıdır. Buna karşılık Osmanlı idaresinin ilk yılları olan 890 (1485) yılına ait tahrirde hiç bir mahalle kaydının yer almaması, şehrin Eretnaoğulları, Kadı Burhaneddin Ahmed, Karamanoğulları ile Osmanlılar arasındaki mücadelelerden nüfus yapısı ve fizikî durumunun değişecek ölçüde etkilendiğini gösterir. Özellikle Osmanlı iskân siyaseti çerçevesinde şehirden Rumeli’ye kitleler halinde yapılan göçler de (Mesela Eski Zağra, Bolayır) bunun bir sebebi olmalıdır. 890’da (1485) kuruluşları Anadolu Selçuklu Devleti dönemine dayanan Ahi Evran, Âşık Paşa, Caca Bey, Şeyh Süleyman Türkmanî ve Şeyh Kaya gibi zaviye ve medreselerin kaydedilmiş olması ise fizikî bakımdan şehrin daha ziyade bu tesisler etrafında şekillendiğini düşündürür. 1530 tarihli deftere göre Kırşehir’in toplam dokuz mahallesi vardı. Buradan şehrin fizikî bakımdan mahalleleşme sürecine 890’dan (1485) sonra tekrar girdiği anlaşılır. Bu mahalleler Cami, Nasuh (Hacı Nasuh) Mescidi, Yakup Dede Mescidi, Sofular, Kuşdilli, Medrese (Caca Bey Medresesi), Ahi Evran, Âşık Paşa ve Kaya Şeyh adıyla bilinmekteydi. Nüfusça en kalabalık mahalleleri Nasuh Mescidi ve Ahi Evran, en az olanını ise Kaya Şeyh Mahallesi oluşturuyordu. 992’de (1584) şehirdeki mahalle sayısı on yediye yükseldi. Bu durum şehrin XVI. yüzyıl süresince fizikî açıdan daha da geliştiğini gösterir. Şehirde

1530-1584 tarihleri arasında teşkil edilen yeni mahalleler Yenice, Cedîd (Kayabaşı), Cedîd (Lâlâ Camii), Tabağıl, Alaybeyi, Şeyh Süleyman Sofu, Cedîd (Killik) ve Şarkıyan adını taşımaktaydı. Bu mahallelerden Kayabaşı, Lâlâ Camii ve Killik’in, maruf adları yanında Cedîd adıyla da bilinmesi, 992’den (1584) biraz önce ortaya çıkmış olduğunun göstergesidir. 1584’teki mahalleler arasında nüfusça kalabalık olanlar Âşık Paşa ve Ahi Evran’dı. En az nüfus ise Killik mahallesindeydi. Şehirdeki mahallelerin en önemli özelliği birçoğunun zaviye, cami, mescid, medrese gibi tesislerin etrafında kurulması ve onların adıyla bilinmesidir. Kırşehir, 1250’de (1834) toplam yedi mahalleye sahipti. Şehrin artık temel ve merkezî yerleşim birimleri olan bu mahalleler Kayabaşı, Yenice, Kuşdilli, Âşık Paşa, Medrese, Ahi Evran ve Nasuh Dede adlarını taşımaktaydı. Bu tarihteki mahalle sayısının XVI. yüzyıl sonlarına göre bir hayli azalmasında, zamanla bazı kenar mahallelerin başka mahallelerle birleşmesinin ve XVII. yüzyıldaki Celâlî hareketleriyle tabii âfetlerin rolü olduğu düşünülebilir. 1256 / 1840’daki mahalle sayısı ise 1834’ten sonra teşkil edildiği anlaşılan Güldiğin Mahallesi’yle sekize yükselmişti. Bundan sonra şehrin fizikî bakımdan çok fazla bir değişikliğe uğramadığı anlaşılmaktadır. Ancak Türkiye Cumhuriyeti döneminde ve özellikle 1960’lardan sonra kamusal ve mülkî binaların inşasıyla şehir yeni bir fizikî değişim yaşamıştır.

Kırşehir çevresi, Türklerin Anadolu’ya geldiği erken dönemlerden itibaren yoğun bir Türk iskânına sahne oldu. Ancak şehrin bu dönemlerdeki nüfusuna dair kesin bir bilgi mevcut değildir. Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyetnâmesi, XIII. yüzyılın ortalarından sonra Kırşehir emiri Cacaoğlu Nureddin döneminde şehirde 18.000 hane halkının olduğunu belirtir. Bu rakam dönemi için oldukça mübalağalı da olsa, şehirde önemli bir nüfus birikimine işaret eder. Osmanlı idaresinin ilk yıllarında 1485’te şehrin 1000 civarında tamamı Türklerden oluşan nüfusu vardı. Şehrin 1530 yılındaki nüfusu 1600 civarındaydı. Bu sayı 1584’te yaklaşık 5000’e yükselmişti. Bu son tarihte toplam nüfusun 550’ye yakınını konargöçer Yüzdepare ve Hoca Yörükleri ile Esbkeşân (Atçeken) oymakları teşkil etmekteydi. Nüfusun 250’ye yakını ise muhtemelen Dulkadırlı ümerasından Osman Mirzâ’ya mensuptu. Bu durum nüfus artışında daha ziyade dışarıdan şehre gelip yerleşmelerin önemli bir rol oynadığının işareti olmalıdır. XVII. ve XVIII. yüzyıllardaki nüfus durumu hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan şehrin 1834’te 4000 civarında nüfusu vardı. 1840’taki nüfus ise 5000’e yaklaşmıştı. Bunun XVI. yüzyıl sonlarındaki duruma paralellik göstermesi, aradan geçen 250 yıllık zaman dilimi hesaba katıldığında durgun bir süreci işaret eder. XIX. yüzyıl sonlarında şehrin nüfusu 8500’e ulaşmıştı.

Kırşehir, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde Anadolu’daki şehirler arasında önemli bir ticarî ve ekonomik fonksiyona sahipti. Bunda şehrin hem Ahiliğin merkezi durumunda olmasının hem de o dönemde doğu-batı ve güney-kuzey ana yolları üzerinde bulunmasının şüphesiz önemli bir rolü vardır. Nitekim bu faaliyetlerin bir göstergesi olarak Kırşehir emiri olan Cacaoğlu Nureddin’in 1272 tarihli vakfiyesine yansıdığı kadarıyla şehirde bakkal, hayyat (terzi), kasap, haffaf (ayakkabıcı), neccar (marangoz), saktâ (eskici), ketenci, helvacı, kassâr (çırpıcı), sekkâk (bıçakçı), bezzâz (bezci), ütabî (kumaşçı, elbiseci), saraç gibi muhtelif meslek dallarıyla alakalı birçok çarşı ve kuvvetli bir ihtimalle çevredeki konar-göçer Türkmenlerin gelmesiyle teşkil edilen ve Türkmenpazarı adı ile bilinen bir pazarın varlığı dikkati çeker. Ayrıca Kırşehir’den güneye doğru o zamanki başşehir Konya’ya giden yolun Kızılırmak üzerinde muhtemelen eski ismi Tırtıklıköprü olan Kesikköprü’nün yanında Kırşehir emiri Cacaoğlu Nureddin tarafından 667’de (1268) yaptırılan ve köprüye izafeten Kesikköprü adıyla bilinen bir han veya kervansaray mevcuttu. Şehirdeki bu ekonomik canlılığın bir göstergesi olarak 697-738 (1297-1338) yılları arasında Kırşehir Darphanesi yoğun bir faaliyet içinde bulunmaktaydı. Yaklaşık 1309 yıllarında İlhanlı merkezî idaresince şehirden toplanan gelirlerden muhtelif harcama kalemlerine yapılan havalelerin yekünü 29.000 dinardı. Bütün bunlar, şehrin Selçuklular Devleti döneminde ve özellikle XIII. yüzyıl ortalarından sonra hareketli bir ticarî ve ekonomik faaliyet içinde olduğuna delalet eder.

Kırşehir’in Osmanlı idaresine girmesinden sonra yapılan sayımlarda ticarî ve ekonomik hareketliliğin göstergesi olan çarşı veya pazarların kaydedilmediği görülür. Bu durum XV. yüzyıl ortalarında bir sınır şehri olması ve tahribata uğramasıyla açıklanabilir. Osmanlı idaresinin ilk yılları olan 1485’te şehir halkının içinde ziraatla uğraşanların bulunduğu, ayrıca “cemâ‘at-i ehl-i hırfet” adı altında 69 kişiden ibaret bir esnaf zümresinin varlığı tespit edilmiştir. Hangi mesleklerle uğraştıkları tam olarak belirlenemeyen bu az sayıdaki esnaf zümresi, şehrin Osmanlı öncesi ticarî ve ekonomik faaliyetinin bir göstergesidir. 1584 yılında şehirde bir boyahane ile bir bezirhane mevcuttu. Bu durum şehrin 1485-1584 yılları arasında çok yavaş bir gelişmeye sahne olduğunu gösterir. Bunda doğu-batı ve güney-kuzey istikametine doğru giden ticarî yolun giderek ehemmiyetini kaybetmesinin önemli rolü olmalıdır.

Şehrin Osmanlı döneminde ticarî ve ekonomik bakımdan en önemli özelliği, Anadolu’da Ahilik kurumunun kurucusu olarak kabul edilen Ahi Evran’ın burada bulunması ve dolayısıyla pek çok esnaf, sanatkâr ve ticaret zümresinin burası ile geleneksel bir bağlantı içinde olmasıydı. XIX. yüzyıl ortalarına doğru şehirdeki dükkân ve iş yeri sayısı 100’ün üzerindeydi. Bu dükkân ve iş yerleri, Kale’nin eteğinde ve daha ziyade bugün Uzunçarşı denen yerle daha sonra ortadan kalkan Taşhan’da yoğunlaşmıştı. Bu dükkân ve iş yerleri arasında terzi, bezzâz, çuhadar, çulha, kılcı, boğçacı gibi adlar altında doğrudan doğruya tekstil ve dokuma sanayii ile uğraşanların sayısı fazlaydı. Bunu çilingir, kalaycı, demirci, kaynakçı, nalbant, nalçacı, zincirci gibi meslek dalları takip etmekteydi. Bunun yanında saraç, kürkçü, semerci ve papuççu gibi deri ve dericilik dallarında uğraşanlar da vardı. Ayrıca şehirde en az dört tane bezirhane mevcuttu. Bundan başka Kırşehir’de el ve el sanatı olarak halıcılık tarihî bir geçmişe sahipti.

Anadolu Selçuklu Devleti döneminde önemli bir kültür potansiyeline sahip olduğu anlaşılan Kırşehir’de birçok ilim adamı ve şair yaşamıştır. Bunlar arasında, özellikle Türkçenin Anadolu’da edebî bir dil durumuna gelmesinde önemli rol oynayan ve bu konuda eserler veren Âşık Paşa ve Gülşehri başta gelir. Yine burada söz konusu dönemden kalma birçok tarihî eser mevcuttur. Bunların içinde en eskilerden birini, muhtemelen Mengücüklülerden Melik Muzaffereddin Muhammed bin Behramşah tarafından 644 (1246) yılında yaptırılan ve daha sonra ortadan kalkan Melik Gazi Medresesi teşkil etmekteydi. Bu medresenin hemen yanında Melik Gazi’nin hanımı tarafından inşa ettirilen Melik Gazi Kümbeti bulunmaktadır. Şehirde bir diğer önemli medrese, 671’de (127273) Kırşehir emiri Cacaoğlu Nureddin’in yaptırdığı Caca Bey Medresesi’dir. Melik Gazi Kümbeti ile Caca Bey Medresesi arasında ne zaman inşa edildiği kesin olarak bilinmeyen ve İlhanlılar zamanında darphane olarak kullanılan Lâlâ (Lâle) Camii mevcuttur. Şehirde sanat yönü ağır basan ve daha önce bir zaviye müştemilatına da sahip olduğu anlaşılan eserlerden biri Âşık Paşa Türbesi’dir. Aynı şekilde Osmanlı döneminde bir zaviye müştemilatına sahip olan ve çeşitli tarihlerde tamir edilen eserlerden bir diğeri Ahi Evran Camii ve Türbesi’dir. Bunun yanında şehrin İmaret semtinde Şeyh Süleyman Türkmanî’ye ait bir türbe vardır. Kale olarak bilinen höyük üzerinde de Selçuklu Sultanı II. Alâeddin Keykubad tarafından yaptırılan ve 1312 / 1893’de yeniden inşa ettirilen Alâeddin Camii yer alır. Bu eserlerin yanında o dönemlerde Kırşehir’e bağlı olan bugünkü Hacıbektaş kazasında Hacı Bektaş-ı Velî’ye ait ve oldukça geniş bir müştemilata sahip külliyeyi zikretmek gerekir. Bunlardan başka şehrin güney tarafında Kızılırmak üzerine 646’da (1248) İzzeddin Muhammed adında bir Selçuklu veziri tarafından yaptırılan ve muhtemelen eski ismi Tırtıklıköprü olan Kesikköprü ve bu köprünün hemen sağ tarafından 667’de (1268) Cacaoğlu Nureddin tarafından yaptırılan ve köprüye izafeten Kesikköprü adı ile bilinen bir han veya kervansaray yer almaktadır. Şehrin batısında Karakurt Kaplıcası’nın yanında ise Kalender Baba Türbesi vardır. Bunlara ilaveten Kırşehir’in yine güney tarafında Yunus Emre’ye atfedilen bir türbe bulunmaktadır.

Kırşehir, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde önemli bir idarî merkez durumundaydı. XV. yüzyıl ortalarından sonra Dulkadır Beyliği’nin nüfuz sahasına giren şehrin, bir ara bu beyliğin hanedanına mensup kimselerin ikamet ettiği bir yer haline geldiği anlaşılıyor. Kırşehir, Osmanlı idaresinin ilk yılları olan 1485’te Kırşehir vilayeti adı altında Rum eyaletine bağlı bulunuyordu. Buradaki “vilayet” tabiri, muayyen bir idarî bölgeyi karşılamak için kullanılmakta ve daha çok Osmanlı idaresinin yeni bir bölgedeki geçiş sürecini yansıtmaktaydı. Bu tarihte vilayetteki toplam köy sayısı 12 kadardı. Bu köyler arasında bugün Nevşehir’e bağlı ilçe merkezi olan ve o tarihte Hacım veya Karaöyük adı altında köy olarak kaydedilen Hacıbektaş önemli bir yerleşim yeriydi. Köylerin dışında kırsal kesimde önemli bir konar-göçer unsur vardı. Varsak Türkmenleri adı ile bilinen bu unsurlar, daha çok Kırşehir’in kuzey bölgesindeki Malya Ovası ile kuzeybatı taraflarına doğru yayılmışlardı. Bunların cemaat veya bölük adı altındaki gruplarının sayısı 120 civarındaydı. Aralarında, daha sonraki yıllarda yerleşerek bugünkü Kaman kazasının vücut bulmasında önemli bir rol oynayacak olan Kaman adlı konar-göçer bir grup da vardı. 1530 yıllarında Kırşehir, Rum eyaletinin sancakları arasında yer alan Bozok’a bağlı bir kaza durumundaydı. Muhtemelen bu yıllarda Bozok sancağının merkezi Kırşehir’di. Aynı tarihte kazada vergi mükellefi ve vergiden muaf olan erkek nüfus sayısı 9222 kişiydi. Köylerin sayısı ise 10’du. Buna karşılık konar-göçerler tarafından teşkil edilen 115 adet cemaat ve 27 adet bölük grubu vardı. Bunun yanında pek çoğu konar-göçerler tarafından kullanılan ve sonradan onların yerleştikleri yerler haline gelecek olan kışlak sayısı 64’tü. Bu arada daha çok konar-göçer unsurların ziraatçilik yaptığı mezraa sayısı 714’tü.

Kırşehir’in idarî bakımdan bir sancak haline gelmesi, ancak 961’de (1554) gerçekleşti. Bu tarihte Bozok sancağından ayrılan Kırşehir, müstakil bir sancak haline getirildi ve Karaman eyaletine bağlandı. 992’de (1584) sancağın başta merkez Kırşehir olmak üzere Hacıbektaş, Süleymanlu, Konur, Günyüzü, Dinek, Keskin ve Çiçekdağı adlarıyla bilinen sekiz nahiyesi vardı. Bu nahiyelerin her biri, kendilerine bağlı köy ve mezraa gibi birimlerle birlikte muayyen bir bölgeyi içine almaktaydı. Bu tarihte sancağa bağlı nahiyeler dahilindeki köy ve mezraa birimleri ile konar-göçer grupların toplam sayısı 1400’ü aşmıştı. Bu durum Kırşehir’in sancak haline getirildikten sonra sınırının bir hayli genişlediğini gösteriyor. 1057’de (1647) sancağın Kırşehir merkez kazasından başka Dinekkeskin, Süleymanlu, Yüzdeciyan ile birlikte Hacıbektaş ve Konur kazaları mevcuttu. Buradaki Dinekkeskin kazası, daha önce zikredilen Dinek ve Keskin nahiyelerinin birleşmesiyle teşkil edilmişti. Hacıbektaş ise Yüzdeciyan adıyla bilinen konar-göçer gruplarla bir kaza meydana getirmekteydi.

Karaman eyaletine bağlı sancaklık statüsünü uzun süre devam ettiren Kırşehir, Tanzimat’ın ilanıyla birlikte oluşturulan ve 1841’de kaldırılan muhassıllık uygulaması esnasında Konya eyaletine bağlı kaldı. Bu uygulama ile ilgili kayıtlarda Kırşehir’in bir ara Niğde muhassıllığına bağlı olduğu, bir ara da muhassıllık haline getirildiği zikrediliyor. 1867 Vilayet Nizamnâmesi’ne göre idarî teşkilattaki yeri, Konya vilayetinin Niğde sancağına bağlı kaza oldu. Daha sonra sancak haline getirilen Kırşehir, Konya vilayetinden alınarak Ankara vilayetine bağlandı. 1294’te (1877-1878) sancağın merkez Kırşehir ile birlikte Avanos, Keskin ve Mecidiye (Çiçekdağı) adlı dört kazası vardı. 1892 yılında Kırşehir sancağı, bu dört kazadan başka Hacıbektaş ve Mucur nahiyelerine sahipti. 1914’te merkez Kırşehir kazası ile Mucur, Keskin, Mecidiye ve Avanos kazalarından ibaret olan Kırşehir sancağı, 1919 yılında yine Ankara vilayetinin sancakları arasında yer almaktaydı.

Kırşehir, Türkiye Cumhuriyeti döneminde vilayet merkezi oldu. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında şehirde daha ziyade inşaat, taş işleme, yontma atölyeleri, tarıma dayalı sanayi, makine ve maden işletmesiyle dokuma dalında geleneksel tarzda faaliyet gösteren küçük imalathaneler mevcuttu. 1960’lardan sonra yem, bulgur, makarna, un, mantar, kireç, tuğla ve makine takımı alanında fabrikalar ve tesisler kurulmaya başlandı. Son zamanlarda ise en önemli sınaî tesis olarak Petlas Lastik Fabrikası ile şeker fabrikası hizmete açıldı. Bu tesislerin yanında şehirde Ahi Evran Üniversitesi adıyla bir de üniversite bulunmaktadır. Nüfusu Cumhuriyetin başlarında 12.745 (1927 sayımı) iken 2000 sayımının geçici sonuçlarına göre 88.105 oldu.

1925’te Kırşehir vilayetine merkez Kırşehir kazası ile Mucur, Mecidiye ve Avanos kazalarıyla Kaman ve Hacıbektaş nahiyeleri bağlıydı. Bu tarihte vilayete bağlı toplam köy sayısı 335’ti. Bu köylerin 158’i merkez kaza Kırşehir’e, 37’si Mucur’a, 86’sı Mecidiye’ye ve 45’i Avanos’a bağlıydı. Kırşehir, 1954 yılında Nevşehir’e bağlı kaza ve 1957 yılında tekrar vilayet haline getirildi. Kırşehir şehrinin merkez olduğu Kırşehir ili Kırıkkale, Yozgat, Nevşehir, Aksaray ve Ankara ile kuşatılmıştır. Merkez ilçeden başka Mucur, Kaman, Çiçekdağı, Akçakent, Boztepe ve Akpınar adlı altı ilçeye ayrılmıştır. 6352 kilometrekare genişliğindeki Kırşehir ilinin sınırları içinde 2000 nüfus sayımının geçici sonuçlarına göre 253.239 kişi yaşıyordu.

Kırşehir nüfusu 2018 yılına göre 241.868’dir. Nüfus yoğunluğu bakımından Türkiye’nin 69. ilidir. Diyanet İşleri Başkanlığı 2018 yılı verilerine göre ise Kırşehir’de toplam 495 cami bulunmaktadır.

İlhan ŞAHİN

KAYNAKÇA

BOA, TD, nr. 19, s. 279-338; nr. 998, s. 651-682; MAD, nr. 3832, s. 46- 47; Temettüat Defteri, nr. 795, s. 2-70; nr. 797, s. 2-20; nr. 798, s. 1-120; TKGMA, TD, nr. 139; Felek Âlâ-yı Tebrîzî, Kanûnü’s-sa‘âde (nşr. Mirkamal Nabipour, Die beiden persischen Leitfaden des Falak ‘Âlâ-ye Tebrîzî içinde), Göttingen 1973, s. 39-41; İbn Bibi, el Evamirü’l-Ala‘iyye fi’l-Umuri’l-Ala‘iyye (Selçuk Name), (trc. Mürsel Öztürk), Ankara 1996, I-II, bk. İndeks; Reşîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî, Sevânihu’l-efkâr (nşr. Muhammed Takî Dânişpejûh), Tahran 1358/1979, s. 207; Kerîmüddin Mahmud-ı Aksarayî, Müsâmeretü’l-ahbâr, (trc. Mürsel Öztürk), Ankara 2000, bk. Dizin; Hamdullah Müstevfî, Nuzhetu’l-kulûb (nşr. G. Le Strange), Leiden-London 1915, s. 99; Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye, (haz. İ. E. Erünsal – A.Y. Ocak), İstanbul 1984, s. 102; Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm (trc. Mürsel Öztürk), Ankara 1990, s. 93, 131, 358, 361-362, 367, 425; Firdevs-i Rûmî, Manzûm Hacı Bektâş Veli Vilâyetnâmesi, (nşr. Bedri Noyan), Aydın 1986, s. 191; İbrahim İsmail, Türkiye’nin Sıhhî-i İçtimâ‘î Coğrafyası, Kırşehir Vilâyeti, İstanbul 1341/1925; Cevat Hakkı Tarım, Kırşehir Tarihi Üzerinde Araştırmalar, I, Kırşehir 1938; Cevat Hakkı Tarım, Tarihte Kırşehri-Gülşehri, Babailer-Ahiler -Bektaşiler, İstanbul 1948; Ahmet Temir, Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara 1959; Eduard von Zambaur, Die Münzprägungen des Islams (nşr. Peter Jaeckel), Wiesbaden 1968, s. 192, 210; Franz Taeschner, “Kırşehir, ein altes Kulturzentrum aus spat-und nachseldschukischer Zeit”, Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968, s. 577-592; İlhan Şahin, “Şeyh Süleyman-ı Türkmânî Zaviyesinin Vakıflarına Dair”, XX. Ahilik Bayramı Kongresi Tebliğleri, 1 Eylül 1984 Kırşehir, Ankara 1985, s. 57-63; İlhan Şahin, “Osmanlı Devrinde Kırşehir’in Sosyal ve Demografik Tarihi (1485-1584)”, Türk Kültürü ve Ahilik, XXI. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri: 1315 Eylül 1985, Kırşehir, İstanbul 1986, s. 227-233; İlhan Şahin, “Osmanlı Devrinde Ahi Evran Zaviyesinin Husûsiyetine Dâir Bazı Mülahazalar ve Vesikalar”, Ahilik ve Esnaf, Konferanslar ve Seminer, İstanbul 1986, s. 159-174; İlhan Şahin, “Kırşehir Tarihinin Bazı Meselelerine Dair”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri: 13-15 Ekim 1999, Kırşehir, Ankara 1999, s. 277-283; İlhan Şahin, “Ahi Evrân Vakfiyyesi ve Vakıflarına Dair”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 1 (İstanbul 1985), 325-341; Erdoğan Merçil, Türkiye Selçukluları’nda Meslekler, Ankara 2000, bk. İndeks; Coşkun Çakır, Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul 2001, s. 47, 241; Ali Saim Ülgen, “Kırşehir’de Türk Eserleri”, VD, II, Ankara 1942, 253-261; Halim Baki Kunter, “Kitabelerimiz”, VD, II (1942), s. 431-436; W. Ruben, “Kırşehir’in Dikkatimizi Çeken San’at Âbideleri” (trc. A. İtil), Belleten, XI/44 (1947), 603-640; XI/45 (1948), 173-193; Meir Zamir, “Population Statistics of the Ottoman Empire in 1914 and 1919”, Middle Eastern Studies, 17/1, London 1981, s. 91, 102; Philip Remler, “New Light on Economic History from Ilkhanid Accounting Manuals”, Studia Iranica, XIV (1985), 157-177; Besim Darkot, “Kırşehir”, İA, VI, 764-767; Franz Taeschner, “Kırshehri”, EI², New edition, V, 172-173.

Tarsus’ta Ulu Cami’nin kuzey batısında, Camii Nur Mahallesinde yer almaktadır. Kırk Kaşık veya Beyaz Çarşı olarak da adlandırılan bedesten, adını kubbe eteklerinde ve silmeler üzerinde bulunan kaşık kabartmalarından almıştır. Ulu Camii ve hamam ile birlikte bir külliye içerisinde bulunan yapı, Ramazanoğlu Piri Paşa oğlu İbrahim Bey tarafından, 1579’da inşa edilmiştir.

Bedesten, kapalı bir avlu etrafında sıralanan dükkânlardan oluşmaktadır. Doğu-batı doğrultusunda dıştan dışa 40.40 x 14.05 m ölçülerinde olan dikdörtgen planlı bedesten yedi kubbelidir. İçerisinde 21 oda vardır. Ayrıca, içerden iki merdivenle çıkılan iki oda ve batı yönünde dış cephedeki iki oda ile birlikte toplam oda sayısı 25’tir. Bedestenin inşasında beden duvarlarında kesme taş,  üst örtü ve geçişlerde ise tuğla malzeme kullanılmıştır.

Yapının doğu ve batıda olmak üzere aynı aks üzerine yerleştirilmiş iki giriş kapısı bulunmaktadır. Kapılarından sonra tonoz örtülü koridora ulaşılır. Evliya Çelebi Tarsus’a uğradığında bedesten hakkında“Camii Nur’a mutasıl kargir bina seksen dükkandır. Bu şehrin bezzazistanı budur” diye söz eder.

Bedestenin orta bölümü 39.20 x 5.40 m ölçülerinde dikdörtgen planlıdır.  Bir koridor şeklinde planlanan bu bölümün üzeri sivri kemerler üzerine oturan ve pandantiflerle geçilen beş kubbe ile örtülmüştür. Orta kubbe aydınlık fenerli olup daha büyük yapılmıştır.  Koridorun kuzey ve güney kanatlarına doğu-batı istikametinde yan yana yerleştirilen dükkanlar 3.50 x 2.40 m. ölçülerinde dikdörtgen planlı olup, odaların üzeri doğu-batı doğrultusunda tonoz örtü ile örtülmüştür. Batıdaki giriş kapısının iki yanında bulunan dükkânlar ise yarım haç tonozla kapatılmıştır. Giriş kapıları dikdörtgen formlu, sivri kemerli olarak tasarlanmışken, batı cephede giriş kapısın iki yanında bulunan odaların girişleri basık kemerlidir.

Doğuda giriş kapısının iki yanına yerleştirilen 4.10 x 3.60 m. ölçülerindeki iki adet dükkân doğu-batı doğrultusunda tonoz örtüdür Batı cephedekilerden farklı olarak girişleri dışarı değil bedestenin iç avlusuna açılmaktadır.

Batı cephe ortasına, bedestene girişi sağlayan basık kemerli bir giriş kapısı yerleştirilmiştir. Kapının iki yanında, giriş kapıları dışarı açılan basık kemerli birer dükkân bulunmaktadır. Dükkânların üzerinde fevkani olarak düzenlenmiş, kubbe örtülü birer oda yer almaktadır. Her iki bölüm tuğla malzemeden olup, beden duvarları iki sıra kirpi saçakla sonlandırılmıştır.

Doğu cephe batı cepheden farklı olarak tasarlanmıştır. Doğu cephede bulunan ikili bir açıklıkla bedestene giriş sağlanmıştır. Kapı kemerlerinin kilit taşları yüzeyden dışarı taşırılmış ve volütlerle bezenmiştir. Giriş kapısının iki yanında bulunan tonoz örtülü odaların doğu cephelerine birer adet mazgal formlu pencere yerleştirilmiştir.

Güney cephe cami ile aynı avluyu paylaşmaktadır. Oldukça sade tutulan cephenin doğuya yakın olan bölümünde basık kemerli bir kapının varlığı görülmektedir.

Kuzey cephe güney cephe ile aynı özelliklere sahiptir. Her iki cephede de üst seviyede bedestenin koridoruna açılan karşılıklı dikdörtgen formlu pencereler yer alır. Kubbe kasnaklarının her biri kuzey – güney yönünde karşılıklı ikişer payanda ile desteklenmiştir. Payanda aralarına ise birer adet dikdörtgen pencere açılmıştır.

1956 yılında oldukça harap olan yapı yakın zamanda Tarsus Belediyesi tarafından onarılmıştır. Son olarak 2004 yılında restore edilen yapı, 2007 yılında hizmete açılmıştır. Bedesten içerisinde yer alan dükkânlarda, yöresel yemekler ve el sanatlarına ait hediyelik ürünlerin satışı yapılmaktadır.

Ahmet YAVUZYILMAZ

KAYNAKÇA

Evliya Çelebi, Seyahatname, (Hz. Y. Dağlı – S.A. Kahraman – R. Dankoff), IX, İstanbul 2005, s.167; Klaus Kreiser, “BedestenBauten im OsmanischenReich”, İstanbulerMitteilungen, 29, Tübingen, 1979, s.395; M. Hadi Altay, Adım Adım Çukurova, Adana 1965, s.102; Komisyon, İçel 1992 Turizm İl Envanteri, İçel 1992, s.118; Ali Sinan Bilgili, Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara 2001, s.97.

Araştırıcı yazar Sadık Göksu’nun 2011 yılında ilk baskısı yapılan ve 672 sayfadan oluşan bu kitabı, Ahi teşkilatı ve kültürü ile ilgili ilk ansiklopedik kaynak niteliğindedir. Geleneksel, alışılmış ansiklopedi anlayışından farklı tarzda hazırlanan ve içerisinde Ahilikle ilgili birçok farklı konu yer aldığı için kırkambar özelliği gösteren kitap; önsöz, sunuş, giriş, 25 bölüm, ekler, kaynakça ve dizinden oluşmuştur.

Uzun yıllar halkla ilişkiler uzmanı, danışmanı ve esnaf danışmanı olarak İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nde görev yapmış olan Sadık Göksu; resmî kimliğiyle pek çok defa Kırşehir’de düzenlenen törenlere katılmış ve Ahilik teşkilatının tarihî, sosyo-kültürel, ticarî, dinî, tasavvufî, edebî vb. yönlerini yıllarca araştırmıştır. Bunun neticesinde Ahilikle ilgili başucu kitabı niteliğindeki eserini hazırlamıştır.

Kitapta öncelikli olarak Ahiliğin insanlığın doğuşu, sosyalleşmesi ve yazıyı ilk defa kullanmasıyla başladığı vurgulanır. Yazar, özellikle Anadolu’da ve Mezopotamya bölgesinde farklı medeniyetlerde Ahiliği anımsatan yapılanmaların olduğunu, bunların hepsinin insan doğasının gereği olarak ortaya çıktığını ve en medenî hâlinin İslâm kültürüyle şekillendiğini, fütüvvetnâme yazma geleneğiyle disiplin haline geldiğini ifade eder. Tarihî belgelerin ışığında Ahiliğin Anadolu dışındaki İslam coğrafyasında doğuşu, gelişmesi, dinî ve tasavvufî etkisinden sosyo-ekonomik fonksiyonu üstlenmesi, Anadolu coğrafyasında yayılması, burada fütüvvetnâme yazma geleneğiyle zenginleşmesi, ilk fütüvvetnâmeler, bu konuyla ilgili araştırma yapanların görüşleri, yayınlar, Ahi Evren’in tarihî ve dinî kimliği, Ahiler üzerindeki tesiri, Ahiliğin Osmanlı yönetimine tesirleri, Baciyan-ı Rum teşkilatı ve fonksiyonları, esnaf pirleri, Ahi prototipi, ikrar, şedd kuşatma vb. çok çeşitli konulara kitapta tafsilatlı olarak değinilir.

Farklı bölümlendirmelerin yapılmasına rağmen herhangi bir ayırt edici kriterin gözetilmediği kitap, Ahilik teşkilatı üzerine araştırma yapacak araştırıcılar için bir kaynak eser niteliğindedir. Kitabın sonunda yer alan Dizin ise kitaptan yararlanmayı bir nebze olsun kolaylaştırmaktadır. Sonuç olarak Ahilik teşkilatını tarihsel süreçten sosyo-ekonomik tesirlerine, doğuşundan çözülüşüne, Ahi prototipinden benzer yapılanmalara, İslâmiyette ve kutsal kitaplardaki göndermelere kadar birçok konuyu bünyesinde barındıran kitap, bu konuya ilgi duyan araştırıcılara rehber olabilecek bir özelliğe sahiptir.

Aziz AYVA

Başta Türk dünyası olmak üzere Orta Doğu ve İran’da din ve inanç ritüelleri bağlamında yaygın ve büyüleyici olarak kullanılan bir sayıdır. Kırk sayısı ile ilgili Türk ve İslam dünyasında oldukça zengin bir kültür ve geleneğin olduğu görülür. Bu kültür ve gelenek Türk Ahi-fütüvvet geleneğine de büyük ölçüde yansımıştır. Nitekim Necm-i Zerkûb Fütüvvetnâmesi’nde, fütüvvet sahibinin kırk kötü ahlaktan uzaklaşıp, kırk iyi ahlak ile müzeyyen olması gerektiğini ifade ile bu özelliklerden bahseder. Bu bağlamda ahlakî olgunluğun ancak kırk yılda tamamlanabileceği ifadesini şu şekilde izah eder: “Eğer kişi peygamberse, ona kırk yaşında peygamberlik gelir, velî ise vilâyete ulaşır. Velî bu anlattığımız kırk güzel sıfatla sıfatlandığı zaman vilâyet sahibi olur. Nitekim bir yerde kırk Müslüman toplanırsa vilâyet hâsıl olur derler.

Çünkü biz, bu kırk sıfatı nefsinde toplamış birisini bulamaz isek, kırk kişi bir araya toplandı mı elbette her birinde bir güzel sıfat vardır, böylece de kırk kişi bir araya gelince bu kırk sıfat herhalde toplanmış olur ve vilâyet meydana gelir”. Burada kırk sayısı olgunluk ve ermişlik alameti olarak yorumlanmıştır. Benzer şekilde Fütüvvetnâmelerde, şeriat, tarikat, hakikat ve marifet kapılarının onar makamı sayılarak toplamda kırk makama ulaşılmış olur. Alevi kültüründe önemli bir motif olan “Kırklar Meclisi”ne de imada bulunulur. Burgâzî Fütüvvetnâmesinde bunu sema ile ilgili kısımda ele alır ve fütüvvet erbabının yemekten sonra gülbank çekmelerini delil olarak zikreder.

M. Saffet SARIKAYA

KAYNAKÇA

Razavi, Miftahu’d-Dekâik, Millet Ktb., Şerʻiyye, nr. 902, 2b-3a; Fütüvvetname, Şerʻiyye 1009/2, 11a-b; Abdulbaki Gölpınarlı, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı”, İÜİFM, XI/1-4 (19491950), metin s.133-151, çev. s. 235-261; Abdulbaki Gölpınarlı, “Burgâzî ve ‘Fütüvvetname’si”, İÜİFM, XV/1-4 (1953-1954), s.136; Annemarie Schimmel, Sayıların Gizemi, (çev. M. Küpüşoğlu), İstanbul 1998, s. 265; Necdet Bingöl, “Dilimizde ‘Kırk’ Sayısı”, Türk Kültürü, XX/237, Ocak 1983, s. 26-28. H. Ziya Ülken, “Anadolu Örf ve Âdetlerinde Eski Kültürlerin İzleri”, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII (1969), s.22.

Değişik sanatlar hakkında bilgi bulunan Kâbusnâme adlı kitabın yazarıdır. İran’ın kuzeyinde hüküm süren Ziyârîler hanedanı (9231042) emirlerinden Keykâvus b. İskender’in hayatı hakkında kendisinin kitabında verdiği sınırlı bilginin dışında bir şey bilinmemektedir. Hanımı Gazneli Mahmud’un kızı olduğundan sekiz yıl Sultan Mevdûd b. Mes’ûd’un sarayında hükümdarın nedimi olarak bulunmuş ve onunla Hint seferlerine katılmıştır.

Hacca gidip döndükten sonra da Şeddâdîler’den Ebü’l-Esvâr Şâvur b. Fazl ile birlikte Anadolu’ya akınları yapmış; Sultan Mevdûd’un 441 (1049) yılında ölümü üzerine Ziyârî tahtına oturduysa da emirliğini Büyük Selçuklulara tâbi olarak sürdürmüştür. 475 (1082-1083) yılında altmış üç yaşında iken Kâbusnâme’yi tamamladıktan birkaç yıl sonra vefat ettiği tahmin edilmektedir.

Rıza KURTULUŞ

KAYNAKÇA

Keykâvus b. İskender, Kabûsnâme, (çev. Mercimek Ahmet), yay. Orhan Şaik Gökyay), İstanbul 1974, s. I-XVIII; aynı yazar, Müntehab-ı Kabûsnâme (yay. Saîd Nefîsî), Tahran 1320, s. 3-37; Edward Granwille Browne,A literary history of Persia: from firdawsi to Sa’di,II,Cambridge 1956, s. 276-287; Zebihullah Safâ, Tarîh-i edebiyat-ı der İrân, 1339, II, s. 898-902; Meryem es-Sâdâtu Es‘adî, “Güftârhâ-yi İktisâdî der Kâbûsnâme”, Ittılât-ı Siyâsi-yi İktisâd, S. 257-258(1387), s. 122-129; Mehdi Ferhânî Müferid, “Siyâset, Târîh ve Edebiyyât der Kâbûsnâme”, Târîh ve Temeddün-i İslâmî, S. 3(1385), s. 55-72; Zeynep Korkmaz, ‘’Kabus-name ve Marzuban-name Çevirileri Kimindir?’’, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1966, s. 267-278; Rıza Kurtuluş, “Keykâvus b. İskender”, DİA, XXV, Ankara 2002, s. 357.

Esnaf teşkilatlarında Ahi Baba’dan sonra ikinci sırada yetkili kişidir. Kethüda kelimesinin, eski İran dili Pehleviceden günümüz Farsçasına geçtiği ifade edilir. Türkçede hem bu şekilde hem de kâhya biçiminde kullanılmıştır. Bu kelimenin Türk devlet teşkilatına girişi XII. yüzyıldır. Ahilik’te görülmesi ise XVI. yüzyıl sonlarına denk gelir. Bu dönemden sonra kethüdalık, Ahi Baba’nın ardından ikinci sırada yerini almıştır. Ancak bu durum kethüdalığın, Ahi Babalık statüsünün değişik bir ad altında yaşadığı anlamına gelmez. Ahi Babalık, Ahi geleneklerinden doğmuş bağımsız bir kurumun ahlakî, dinî ve siyasî liderliği olduğu halde, kethüdalık yarı resmî bir memuriyettir. Ahi Babalıkla ilgili görevler gelenek üzere belirlenmekte, kethüdalık ise görev ve yetkilerini siyasî otoriteden almaktadır. XVI. yüzyıl sonlarından itibaren ortaya çıkan bu yeni statünün, Ahi birliklerince ne derece benimsendiği anlaşılmamakla beraber, bu birliklerle ilgili fermanların çoğunda yiğitbaşı ile birlikte, kethüdadan da söz edilmektedir.

Kethüdaların başlıca görevleri, idarecisi olduğu esnaf zümresini merkezî idareye karşı temsil etmek ve idarenin emirlerini üyelerine bildirmek ve uygulanmasını sağlamak, esnaf arasındaki anlaşmazlıkları kadıya intikal etmeden çözmek, esnaflığa girişte ve yükselişteki törenlerde bulunmak, mal ve eşyaların narhlarını belirleyen heyetin toplantılarına katılmak, haksız rekabete girilmesini önlemek ve esnaf ve sanatkârlara gerekli ham maddeyi temin ve tevzi etmek şeklinde özetlenebilir.

Kethüdalar, genelde bir yıllığına seçilirdi. Süresi dolan kethüdanın yeniden seçilmesi de mümkün olabilirdi. Kethüdalık çekişmelerinde kadıların oldukça yetkili olduğu anlaşılmaktadır. İşinin fazlalığı dolayısıyla esnaf kethüdasına yiğitbaşı, sancaktar, bekçi, duacı gibi görevliler yardım ederdi.

Mehmet Ali HACIGÖKMEN

KAYNAKÇA

Muallim Cevdet, Zeyl ala fasl “al-ahiyya el- fityân et- Türkiyye” fi er-rıhleti İbn Batuta, İstanbul 1932, s. 344; Halil İnalcık, “The Appointment Procedure of a Guild Warden (Ketkhuda)”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, S. 76 (1986), s. 135142; Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988, s. 13, 62; Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, s. 127-134, 213; Tuncer Baykara, Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler, Ankara 1990, s. 7-9; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991, s. 38-39,41-44, 123-125; Sabahattin Güllülü, Ahi Birlikleri, İstanbul 1992, s. 111; Mehmet Canatar, “Kethüda”, DİA, XXV, Ankara 2002, s. 332-334.

Fütüvvet ehli ve Anadolu’da Ahiliğin kurucusu olarak kabul edilen Ahi Evran’nın efsanevî hayatından, faziletlerinden, kerametlerinden ve cömertliğinden bahseden mesnevidir. Türkçe ve manzum olarak aruzun ‘Fâilâtün fâilâtün fâilün’ kalıbıyla yazılan mesnevinin tamamı 167 beyittir. Bir nüshası, Georg Jacob yazmaları arasında Yahya b. Halile ait bir Fütüvvetnâmenin 65b-71b varakları arasında yer alan bu mesnevi, ilk defa Franz Taeschner tarafından hocası Jacob’un izniyle Ein Mesnevi Gülschehris auf Achi Evran (Kerâmât-ı Ahi Evran tâbe serâhû) adı altında yayımlandı. Taeschner’in mesnevinin metnini yayımlarken şöyle bir yol takip ettiği dikkati çekiyor. Önce Taeschner tarafından yazılan mesnevi ile ilgili kısa bir önsöz yer alıyor. Devamında yazma nüshadan hareketle kitabın çift sayfasında mesnevinin Arap hurufatiyle harekeli dizilmiş metni; bu sayfanın karşısına gelen tek sayfada ise Almanca tercümesi ve yorumu veriliyor. Almanca kısımda asıl metinde anlamı çözülemeyen kelime veya ifadelerin (….) ile boş bırakıldığı dikkati çekiyor. Bu bağlamda her sayfada 11 beyit var. En sonda ise metinde geçen bazı kelimelerle ilgili açıklamalar bulunuyor.

Taeschner, yazdığı kısa önsözde birkaç noktaya işaret eder. Bunlardan biri, eserin yazarının XIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIV. yüzyılın ilk yarısında yaşayan ve Kırşehir’de yetişen Gülşehrî (ö. 717 / 1317’den sonra) olduğudur. Diğeri, dil açısından eserin XIV. yüzyıla ait olması ve Kırşehir’de yazılmasıdır. Diğer işaret ettiği nokta, tarihî bir şahsiyet olmasına rağmen kimliği zaman içinde efsanelere bürünen ve kimlik tespiti giderek zorlaşan Ahi Evran ile ilgili bu eserin, doğrudan onun yakın çevresinden çıkmış olmasıdır. Bu bağlamda mesnevi, konu itibariyle sair kaynaklar içinde Ahilikle ilgili mümtaz bir yer işgal eder. Taeschner, kendi ifadesiyle bu çalışması yetersiz kaldığı ve ayrıca Raif Yelkenci mesnevinin daha doğru bir nüshasını bulduğu için birinci kısımda eksik bıraktığı kısımları tamamlayarak mesnevinin Gülschehris Mesnevi auf Achi Evran, den Heiligen von Kırschehir und Patron der türkischen Zünfte adı altında ikinci yayımını yapmıştır.

Ahi Evran’ın ölümü üzerine kaleme alınan mesnevinin muhtevasında, onun efsaneler içinde kalan hayatı, özellikleri, kerametleri ve Ahilikle ilgili bazı kurallar yer alır. Klasik tertibine uygun bir şekilde besmeleyle başlayan eserde önce Hz. Muhammed’den, akabinde ise Ahi Evran’dan övgüyle bahsedilir. Bu bağlamda Taeschner’in bu yayımının, hem Ahi Evran ve mesnevisi hakkında yeni bazı araştırmaların ve yorumların yapılmasına hem de mesnevinin Türkçeye transkribe edilerek yayımlanmasına zemin hazırladığı dikkati çekiyor. Bu araştırmalarda öne çıkan konuların ise daha ziyade Ahi Evran’ın ölümü, ölüm tarihinin tespiti ve mesnevinin yazarının Gülşehri olup olmadığı gibi konular olduğu görülüyor.

İlhan ŞAHİN

KAYNAKÇA

Fr. Taeschner, Ein Mesnevi Gülschehris auf Achi Evran (Kerâmât-ı Ahi Evran tâbe serâhû), Glückstadt – Hamburg 1930; aynı yazar, Gülschehris Mesnevi auf Achi Evran, den Heiligen von Kırschehir und Patron der türkischen Zünfte, Wiesbaden 1955; Ahmet Kartal, “Kerâmât-ı Ahi Evran Mesnevisi Üzerine Notlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 02 (2009), s. 223-242; Hedda Reindl Kiel, “Taeschner, Franz”, DİA, XXXIX, 368-369; Mikâil Bayram, “Ahi Evren Kimdir?”, Türk Kültürü, XVI/191 (1978), s. 658-668; Mikâil Bayram, “Ahi Evren’in Öldürülmesi ve Ölüm Tarihinin Tesbiti”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 12 (1982), s. 521-540.

Kavsız bir kadife olan kemhanın Türkçeye ne zaman girdiği hakkında bilgi bulunmamaktadır. Hârizmşahların kemha sözünü söylendiği bilinmemektedir. Zemahşeri eserinde “yupka kemha” yani yufka (ince) kemha sözünü kullanmaktadır. Dede Korkut kitabında da “ağır atlaslardan, frengi kemhalardan” bahsedilmektedir.

Özellikle kaftan yapımında kadife kullanılır ve buna “havsız kadife” denirdi. Bu kumaş altın ve gümüş tellerle süslüydü. Düz renk üzerine dokunurdu. Kumaşın çözgüsünün ve atlasının ipek, üst sıra atkısının ayrıca altın alaşımlı gümüş veya doğrudan gümüş klaptanla dokunduğu incelemeler sonucunda ortaya çıkmıştır. En güzel ve değerli kemhalar İstanbul ve Bursa’da dokunmuştur. İstanbul’da kemhacıların 17 dükkânı ve 19 ustasının olduğunu Evliya Çelebi kaydeder. Evliya Çelebi’nin vermiş olduğu rakam, serbest piyasa ölçüsünde üretim yapan esnafı değil, Hassa kemhacılarını konu alabilir. Bunların sayıları oldukça sınırlı ve seçilerek alınırdı.

1500 tarihinde yalnızca Bursa’da 1000 ipekli kumaş dokuyan tezgahın varlığından söz edilir. Bu tezgahların bir kişilik küçük bir ev dokumacılığı şeklinde çalıştıkları düşünülmemelidir. O tarihlerde 50-60 tezgah sahibi büyük işletmelerin varlığına şahit olunur. Bunlar, içlerinde birçok işçiler çalışan büyük atölyeler açarak gerek iç piyasada gerekse dış piyasada aranan Türk işi ipekli kumaşlar imal etmekteydi. İstanbul’da kemha üreten kemhacı dükkân gediği hakkında zaman zaman mahkemelere düşen kayıtlardan bilgi elde edilmektedir. 8 Muharrem 1214 (12 Haziran 1799) tarihinde İstanbul kadılığına intikal eden bir davada, yeni tezgah açmak isteyenlere karşı çıkılarak İstanbul’da olan kemhacı esnafının 432 adet tezgahları olduğu karara bağlanmıştı. Aynı şekilde 7 Cemaziyelevvel 1222 (13 Temmuz 1807) tarihli bir dava kaydında ise İstanbul’da üretim yapan kemhacı esnafının 467 adet olduğu dikkati çeker.

Kemha imal eden bir şahıs, gedik tabir edilen tezgahlardan bir tezgaha sahip ise kumaşlardan ancak tamgahaneyi, iki tezgaha sahip ise tamgahane ve kaba peteni, üç tezgaha sahip ise tamgahane, kaba peten ve bindallı olmak üzere toplam üç çeşit kumaşı dokurdu. Dört tezgahı olanlar ise bunlara ilaveten a‘lâ ve ağır iş işleyip, imal şartlarına göre fazla ve eksik olmamak üzere dokuyup, bu kumaşları kemhacıbaşı ve esnaf kethüdasına getirerek gösterirlerdi. Onlarda bu kumaşları mengene ve damgalayıp halka satarlardı. Yabancılardan bu sanatta mahareti olmayanların köşede bucakta şirket veya tezgah satışıyla esnaf içine karışmamaları kanun idi.

Meşhur Türk kadifelerinin en kıymetlisi olan kemhalar, elbise yapımında kullanılan kumaşlar içinde kalite bakımından da en ağır olanlarını teşkil ederler. Bu ağırlıklarından dolayı üste giymek için kullanıldıklarını tahmin etmek mümkündür. Kemhalar daha ziyade erkek kıyafeti olarak tercih edilmiştir. Kemhaların atkısı ve çözgüsü ipek, üst sıra atkısı ayrıca altın veya gümüş kılaptanla takviyelidir. Dokumada kullanılan telin, kumaşın kalitesini oluşturmakta çok önemli bir yeri vardır. Simkeşhanelerde çekilen gümüş tel, önce civa yardımıyla altınla yaldızlanır, sonra çekilirdi. Bu işlemin uygunluğunu onaylamak için kemhacıbaşı nezaretinde yapılması nizam gereği idi. Gümüş ve altın, değerli madenlerden olduğu için sıkı denetim altında idi. Gümüş işinden anlamayan kimselerin araya hatırlı kimseleri sokarak karhaneye gümüş getirip, kal ettirdikleri ve gümüşün çok miktarda ziyan olduğu şikâyet edilince İstanbul kadısına dışardan karhaneye müdahale edilmemesi emredilmişti. Sırmakeşler ve simkeşler yalnız İstanbul, Bursa ve Selanik’te bulunuyorlardı. Bu şehirler dışında sırmakeşhane ve simkeşhane açılması yasaktı.

Osmanlı saray halkının ihtiyaç duyduğu kemhalar sadece dış ve iç piyasadan tedarik edilmezdi. Saraya kemha dokumakla görevli Hassa Kemhacılar Karhanesi mevcuttu. XV. yüzyılda Bursa işi kemhalar yerli ihtiyacın büyük kısmını karşıladığından saray alımlarında dış alımların az olduğu tahmin edilmektedir. Karhaneyi yöneten kemhacı başının maiyyetinde ne kadar usta, kalfa ve çırak çalıştığı bilinmemekle birlikte zaman zaman eleman sıkıntısı çekildiği anlaşılmaktadır.

XVI. yüzyılda kemhalara olan ilgi azalmamış, tam tersine daha ağır ve değerli kemhalar yapılmıştır. Kemha üretiminin ülkenin belli başlı büyük üretim şehirlerinde yaygınlaştığı görülmektedir. Kemha üretiminin yanında doğu ve batı ülkelerinden kemha kumaşı getirilmeye başlanmış ve halkın dışardan gelen bu kemhalara rağbeti oranında giyim zevki açısından etkilenmeler meydana gelmiştir. Bu bağlamda motif, desen, şekil açılarından benzerlikler artmış; bu da zevk ve kültürde değişmeye katkı sağlamıştır. Bu arada XVII. yüzyıldan sonra Sakız adasında dokunan bir çeşit kemha ile Venedik’te üretilen kemhalar ülkeye girmeye başlamış ve fiyat açısından daha ucuz olan bu ürünler halk tarafından rağbet bulmuştur. II Mahmud’un kıyafet reformundan sonra kaftan giyilmediğinden bu kumaş varlıklı kişilerin konak ve saraylarında döşemelik kumaş olarak kullanılmaya başlandı.

Zeki TEKİN

KAYNAKÇA

BOA, MD, nr. 30, s.92, nr.58, s.66; nr. 119, s. 1314, MAD, nr.24, s. 420; Bahaeddin Öğel, Türk Kültür Tarihine Giriş, V, Ankara 1991, s. 401-402; Fikret Altay,”Türk Kumaşları”, Sanat Dünyamız, sy. 1, Mayıs 1974; Evliya Çelebi Seyehatnamesi, II, (çev: Zuhuri Danışman), İstanbul 1969, s. 293; Özdemir Nutku, “17. Yüzyılda Saray Kumaşları”, Tarih ve Toplum, Ekim 1985, s. 262-263; Fahri  Dalsar, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik, İstanbul 1960, s. 29; İKM, nr.75, s. 93; İKM, nr. 92, s. 80; İKM, nr. 152, s. 69; Zeki Tekin, “Kemhacı Esnafının 1242/1826 Tarihli Borçlanmaları Hakkında Bir Gözlem/Değerlendirme”, YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 12, Van 2007, s. 50; Ümit Koç, “Klasik Dönem Anadolu Sanayii Üzerine Bir Değerlendirme (1500-1605)”, Türkler, X, s. 774; Hülya Tezcan, “Osmanlı Dokumacılığı”, Türkler, XII, s. 406; Ahmet Tabakoğlu,”Klasik Dönemde Osmanlı Ekonomisi”, Türkler, X, s. 678.