Kahramanmaraş merkez Dulkadiroğlu ilçesi Kurtuluş mahallesinde kentsel sit alanı içerisinde yer almaktadır. Üzerinde herhangi bir inşa kitabesi olamayan yapının incelemeler sonucunda XVI. yüzyıla tarihlenebileceği düşünülmektedir. Kapalı Çarşı’nın doğusunda Taş Han’ın kuzeyinde, Maraş Çarşısı’nın batı tarafında yer almaktadır. Keçi kılından dokumaların; yani büyük çuval (haral), yem torbası, kolonlar ve göçebe çadırlarının yapılmasına mazmancılık; bu ürünlerin satıldığı çarşının adına Mazmanlar Çarşısı denir.

Dükkânlar doğu batı doğrultusunda uzanmaktadır. Araştırmalarda mazmanlık mesleğinde örgütlenilmiş tek çarşının Kahramanmaraş’ta olduğu tespit edilmiştir. Kahramanmaraş’ta faaliyet gösteren bir diğer çarşı da Kazzazlar Çarşısı’dır. Birçok kentte olduğu gibi Maraş’ta da ipeğe verilen önemden dolayı bu çarşı kurularak Kazzazlar Çarşısı olarak anılmıştır. Zamanın gelişmesine yenik düşen bu çarşılar günümüzde Kuyumcular Çarşısı olarak anılmaktadır.

Eshabil YILDIZ

KAYNAKÇA

Besim Atalay,  Maraş Tarihi ve Coğrafyası, İstanbul 1939; Ara Altun, Kahramanmaraş Kent Dokusunda Anıt Eserler, (Dağların Gazeli Maraş), İstanbul 2010; Mehmet Özkarcı, Türk Kültür Varlıkları Envanteri 46, I, Ankara 2007; Kemalettin Koç, Kahramanmaraş’ta Sosyal Hayatın Fiziki Yapıya Etkisi, Ankara 2010; Komisyon, Kahramanmaraş Beylik ve Osmanlı Dönemi Çarşıları, İstanbul 2013; Hamza Gündoığdu,Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara 1986; İlyas Gökhan – Selim Kaya, İlkçağdan Dulkadirlilere Kadar Maraş, Kahramanmaraş 2008; Eshabil Yıldız, Kahramanmaraş El Sanatları, Ankara 2014.

Kahramanmaraş merkez Dulkadiroğlu ilçesi Kurtuluş mahallesi sit alanı içerisinde yer almaktadır. Demirciler Çarşısı, Maraş Çarşısı’nın güney ucundan başlayıp doğu yönüne doğru devam eden dükkânlardan oluşur. Çarşının asli halinde batı uç noktasında Eski Maraş Bedesteni, güneyde ise Tuz Han yer alırken, bugün her iki yapı da yıkılmıştır. Tuz Han yerine Döngel sitesi Bedesten yerine ise Kasaplar Çarşısı yapılmıştır.

Özgün özelliğini büyük oranda yitiren çarşı XVI. yüzyıl yapısıdır. Doğu-batı doğrultuda uzanan dükkânların bazıları beşik tonoz olan üst örtüsünü korumaktadır. Bugün içerisinde Çarşıbaşı Camiini de bulunduran ve Çarşıbaşı diye anılan yerde halen demircilik zanaatı icra edilmektedir.

Eshabil YILDIZ

KAYNAKÇA

Besim Atalay,  Maraş Tarihi ve Coğrafyası, İstanbul 1939; Ara Altun, Kahramanmaraş Kent Dokusunda Anıt Eserler, (Dağların Gazeli Maraş), İstanbul 2010; Mehmet Özkarcı, Türk Kültür Varlıkları Envanteri 46, I, Ankara 2007; Kemalettin Koç, Kahramanmaraş’ta Sosyal Hayatın Fiziki Yapıya Etkisi, Ankara2010; Komisyon, Kahramanmaraş Beylik ve Osmanlı Dönemi Çarşıları, İstanbul 2013; Hamza Gündoığdu,Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara 1986; İlyas Gökhan – Selim Kaya, İlkçağdan Dulkadirlilere Kadar Maraş, Kahramanmaraş 2008; Eshabil Yıldız, Kahramanmaraş El Sanatları, Ankara 2014.

Kahramanmaraş merkez Dulkadiroğlu ilçesi Kurtuluş mahallesinde yer almaktadır. Kapalı Çarşı’nın güneyinde Bakırcılar Çarşısı ve Semerciler Çarşısı diye adlandırılan alanda kentsel sit alanı içerisindedir. Yapının herhangi bir inşa kitabesi yoktur ancak malzeme incelemeleri sonucunda Dulkadiroğlu dönemini işaret etse de Osmanlının hâkimiyetinin ilk yıllarına ait olduğu düşünülmektedir. Çarşıda inşa edilen dükkanlarilk yapıldığında Ulu Cami’nin vakfına ait iken daha sonraları şahıslara geçmiştir.

Kapalı Çarşı’nın güneyinde yer alan Bakırcılar Çarşısı hafif eğimli bir arazide doğu-batı yönünde uzanan bir alanın kuzey-güney yönüne yerleştirilmiş dükkânlardan oluşmaktadır. Uzunluğu 95.00 m, genişliği ise 5.00 m dolaylarındadır. Bakırcılar Çarşısı’nı önemli kılan bir unsur ise içerisinde “dua kubbesi” denilen bir bölümün yer almasıdır. Dua Kubbesi, Ahilik geleneğine bağlı olarak gelişen ve devam eden bir adettir. Çarşı esnafının dükkânlarını açmadan önce toplu halde günün bereketi, şerlerin defi ve hayırlar için toplanarak dua ettikleri mekânlardır. Daha sonraları sadece toplanma mekânı olarak işlevselliğini sürdürmüşlerdir.

Eshabil YILDIZ

KAYNAKÇA

Besim Atalay, Maraş Tarihi ve Coğrafyası, İstanbul 1939; Ara Altun, Kahramanmaraş Kent Dokusunda Anıt Eserler, (Dağların Gazeli Maraş), İstanbul 2010; Mehmet Özkarcı, Türk Kültür Varlıkları Envanteri 46, I, Ankara 2007; Kemalettin Koç, Kahramanmaraş’ta Sosyal Hayatın Fiziki Yapıya Etkisi, Ankara 2010; Komisyon, Kahramanmaraş Beylik ve Osmanlı Dönemi Çarşıları, İstanbul 2013; Hamza Gündoığdu, Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara 1986; İlyas Gökhan – Selim Kaya, İlkçağdan Dulkadirlilere Kadar Maraş, Kahramanmaraş 2008; Eshabil Yıldız, Kahramanmaraş El Sanatları, Ankara 2014.

Maraş’ın 1522 yılından itibaren Osmanlı topraklarına katılmasından sonra sosyo-ekonomik yapının gelişmesine paralel olarak Kapalı Çarşı’nın kuzeyinde inşa edilerek önemli bir ticaret merkezi konumuna gelmiştir. Bedestenin duvarlarında ve üzerinde kaba yontu taş ve moloz taş kullanılmıştır. Eğimli bir arazide inşa edilen bedesten dıştan dükkânlı, içten hacimli kare planlı olarak inşa edilmiştir.

Yapının iç kısmına cephelerin ortalarından açılan dört kemerli kapıdan girilir. Ana kapısı kuzeyde bulunan bedestene giriş seviyesinden aşağıya dört basamakla inilir. Bedesten sivri kemerlerin taşıdığı dokuz çapraz tonozla örtülmüştür. Kapalı Çarşı’ya bitişik olarak inşa edilen yapının dört tarafa açılan kapısı vardır. Günümüze çeşitli onarımlar geçirerek gelen bedesten orijinal özelliğini büyük ölçüde korumuştur. Yapı 1941 yılına kadar Bedesten ismiyle, daha sonra ise mülkiyete geçip Bonmarşe ismiyle anılmıştır.

Eshabil YILDIZ

KAYNAKÇA

Besim Atalay, Maraş Tarihi ve Coğrafyası, İstanbul 1939; Ara Altun, Kahramanmaraş Kent Dokusunda Anıt Eserler, (Dağların Gazeli Maraş), İstanbul 2010; Mehmet Özkarcı, Türk Kültür Varlıkları Envanteri 46, I, Ankara 2007; Kemalettin Koç, Kahramanmaraş’ta Sosyal Hayatın Fiziki Yapıya Etkisi, Ankara 2010; Komisyon, Kahramanmaraş Beylik ve Osmanlı Dönemi Çarşıları, İstanbul 2013; Hamza Gündoığdu, Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara 1986; İlyas Gökhan – Selim Kaya, İlkçağdan Dulkadirlilere Kadar Maraş, Kahramanmaraş 2008; Eshabil Yıldız, Kahramanmaraş El Sanatları, Ankara 2014

Ülkemizde istihbaratla ilgili çalışmaların sayısında son yıllarda bir artış yaşanmıştır. Buna rağmen, Türk tarihinin başlangıcından günümüze kadar gelen süreci içeren kapsamlı bir eser yazılmamıştır. “Türk İstihbarat Tarihi” başlığı altında işlenebilecek konunun kapsamı, Türk tarihinin başlangıcından günümüze kadar istihbarat faaliyeti ve bunu yürüten kurumları içine almak zorundadır. Bu da yaklaşık iki bin yıllık bir tarih ve farklı coğrafyalarda kurulmuş onlarca devletin tarihiyle bağlantılıdır. Birbirini tamamlayacak nitelikte birçok bölümün bulunduğu bu kitap, kapsadığı zaman dilimi ve içerik olarak Türk istihbarat tarihi konusunda akademik nitelikteki ilk örnektir.

Yaklaşık iki bin yıllık bir tarihi süreçte istihbaratın bugünkü modern yapıları ortaya çıkaran kurumsallaşma serüvenini, kafalardaki daha önce bahsi geçen tahrif edilmiş ve yanlış bilgiden kurtararak anlatmak amacındadır. Kitap, geçmişten günümüze kadar olan süreçte Türk devletlerinin istihbarat kültürleri, örgütleri ve algıları, istihbarat olayları, istihbarat, karşı istihbarat, espiyonaj, kontrespiyonaj faaliyetleri ve istihbarat çarkı çerçevesinde istihbarat yaklaşımları ve istihbarat teorileri doğrultusunda bir perspektif sunmayı amaçlamaktadır.

Debbağ esnafının ilişki içerisinde bulunduğu bir diğer esnaf grubu kâğıtçılar idi. Çünkü imal edilen kâğıtlar, yüzeyinin düzgün ve dayanıklı olması için tutkallanırdı. Hamur halindeki kâğıt malzemesi için karıştırılan tutkal ise hayvan artıklarından elde edilmekteydi. Keçi ve koyun artıklarından elde edilen tutkal, açık renkli ve çok makbul idi. İstanbul’daki kâğıthanelerde de hayvanî tutkal kullanılmaktaydı. Koyun ve keçi derileri suda pişirilirken içine bir miktar şap atılarak tutkal elde edilirdi.

Beykoz’daki Kâğıthane-i Âmire’de imal edilen kâğıt için her sene Yedikule, Eyüp, Kasımpaşa, Üsküdar ve Tophane debbağlarından nizamları gereği vaktinde belirlenen fiyat üzerinden koyun derisi verilmesi kanun idi. Beykoz’daki Hünkâr İskelesi’nde yeniden bina edilen kâğıt kârhanelerinde imal edilecek kâğıdın dayanaklı ve sağlam olabilmesi için kayıt mayası denen bir sıvıya ihtiyaç olduğu ve bu sıvının önemli bir kısmının ise koyun derisinden elde edildiği belirtilmişti.

Zeki TEKİN

KAYNAKÇA

BOA, C.İktisat, nr. l28; nr.1079; Mehmet Ali Kâğıtcı, Kâğıtçılık Tarihçesi, İstanbul 1936, s. 220; Osman Ersoy, 18.ve 19.Yüzyıllarda Türkiye’de Kâğıt, Ankara 1963, s. 41.

Yeniçeri-Esnaf Relations: Solidarity and Conflict adlı Yüksek Lisans tezini hazırlayan Cemal Kafadar, İstanbul’da dünyaya geldi. Çok kültürlü ve dilli bir ortamda orta öğretimini tamamladı. Bu yıllarda edebiyata yatkın olan Kafadar, birçok röportajında şiir yazdığını ve eğer tarihçi olmamış olsaydı edebiyatçı olacağının altını çizer. Çevresi ve kültürel tabana bağlı olarak lisans eğitimini İstanbul Robert Kollej’inde tamamlayan Kafadar, Yüksek Lisans ve Doktora çalışmalarını Kanada’da Montreal Mc Gill Üniversitesi’nde yaptı. 1985-1989 yılları arasından Princeton Üniversitesi’nde Osmanlı Tarihi derslerini verdi. 1990’dan beri Harvard Üniversitesi Tarih Bölümünde çalışmalarına devam etmektedir. 19992004 yılları arasında bölüm direktörü olarak çalışan Kafadar’a, daha sonraki dönemde Türk tarih çalışmaları bağlamında akademik olarak “Vehbi Koç Profesörlük” pozisyonu verildi. Kafadar, Historians of Ottoman Empire adlı çalışmanın editörlüğünü yaptı, ayrıca 2009 yılında Antalya Altın Portakal Filim Festivali’nde jüri üyeliğinde bulunup 2010 tarihinde Cumhurbaşkanlığınca her yıl tevcih edilen sanat ve kültürde  Cumhurbaşkanlığı Büyük Ödülü’nü aldı.

Eserleri: Yeniçeri-Esnaf Relations: Solidarity and Conflict, Mc Gill Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Montreal 1981; Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun, İstanbul 2009; Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State, Universty of California Pres 1995; Türkçe Tercüme: İki Cihan Aresinde-Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, İstanbul 2012; Suleiman the Second and His Time, edited with Halil Inalcik, İstanbul 1993; Self and Others: The Diary of a Dervish in Seventeenth Century, İstanbul 2010.

H. Mustafa ERAVCI

Konya’da günümüzde Gazialemşah olarak bilinen Kadı Kalemşah mahallesinde idi. XIII. yüzyıl sonlarında inşa edildiği tahmin edilen mabedin banisi İbn Battuta’da adı geçen Konya Kadısı Ahi İbn Kalemşah’tır. Konya Osmanlı sınırları içine alındığı sırada (1467) ayakta idi.

Halen ayakta bulunan ve halk dilinde Gazialemşah olarak bilinen Kadı Kalemşah Mahallesi Mescidi orijinal yapı değildir. Fatih (1444-1446, 1451-1481) ve II. Bayezid (1481-1512)’in yaptırdıkları vakıf tahririnde Konya’da iki ev yeri, bu mescidin vakfı olarak kaydedilmiştir. XVII. yüzyıl ortalarında Limdeli Mehmed Ağa’nın da bu mescidde cüz okunması için vakıf kurduğu mütevelli atamalarından anlaşılmaktadır.

Yusuf KÜÇÜKDAĞ

KAYNAKÇA

İbn Battûta, Seyahatname, (çev. A. Sait Aykut), İstanbul 2004, s. 412-413; Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi, (haz. Feridun Nâfiz Uzluk), Ankara 1958, s. 28; , 64; Fahri Coşkun, 388/1483 Tarihli Karaman Eyaleti Vakıf Tahrir Defteri, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İktisat Tarihi Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996, s. 64; 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530), Tıpkı Basım, I, Ankara 1996, s. 8, 39; KŞS, nr. 1, s. 52; nr. 10, s. 51; İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964,  360-361.

Kazalarda esnaflarla ilgili problemlerin çözümünde birinci derecede rol oynayan hukuk adamıdır. Kaza, ticarî ve kültürel üstünlüğü ile çevrenin merkezi olmuş bir kasaba veya şehir ile bir topluluk merkezini çevrelemiş köylerin teşkil ettiği idarî bir birliktir. Bundan dolayı kazaların doğuşu, ekonomik, sosyal, coğrafî ve kültürel şartların belirlediği tarihî bir seyir içerisinde vuku bulmuş demektir. Kaza merkezi olan şehirlerin büyük çoğunluğu, Osmanlı öncesi devirlerde de bulundukları bölgenin siyasî, iktisadî ve kültürel bakımdan merkezî durumda olan yerlerdir.

Osmanlı Devleti, adlî teşkilat bakımından, birçok kaza bölgesine ayrılmıştı. Her kaza birimi doğrudan merkeze yani Divan-ı hümayuna bağlıydı. Eyalet-sancak şeklindeki askerî teşkilattan ayrı olarak tamamıyla sivil karakterli bir de kaza idaresi mevcuttu. Kaza merkeziyle beraber çoğu defa sancak sınırları içerisinde kalan bir de kaza bölgesi bulunmaktaydı. Fakat bazı sancaklarda birden fazla kaza bölgesi de olabilirdi. Sancağa bağlı bütün köyler, idarî-askerî açıdan sancakbeyine, kazaî açıdan kadıya bağlıydılar. Kadı, kazanın en büyük ve en önemli âmiri idi. Yargı görevinin dışında mülkî, beledî, askerî, malî ve noterlik konularında da geniş yetkilere sahipti.

Kadılar, en yüksek dereceli medreselerden mezun olurlardı. Mezuniyetten sonra kadıaskerliğe müracaat eden kadı adayları görev beklerlerdi. İlk önce mahlûl yani boş bulunan en küçük bir kazaya atanırdı. Birkaç küçük kazada görev yaptıktan sonra zamanla terfi ederek sancak ve vilayet kadılıklarına getirilirdi. Görev yeri büyüdükçe gelirleri de artardı. Kadı, görevine ancak iki sene müddetle atanabilir, iki yılın sonunda İstanbul’a giderek mülâzemette yani maaşsız hizmette beklerdi. Bu durumda 30 yıl kadılık yapan birisinin 10 yılı mülâzemette geçiyor demekti.

Kadılıklar, kadıların görev yaptıkları kaza bölgesinin durumuna göre belli derecelere ayrılmıştı. Bunlar, kaza kadıları ve sancak-eyalet kadılarıdır. Kaza kadılıkları küçük merkezler olup kadıaskerler buralara doğrudan kadı tayin edebilirlerdi. Mevleviyet sayılan İstanbul, Edirne, Sofya, Selanik, Bursa, Konya gibi büyük şehir kadılıklarına ise XVI. yüzyılın ortalarına kadar kadıaskerlerce kadı tayin edilirken, bu zamandan sonra şeyhülislamın sadrazam vasıtasıyla yaptığı inhâ üzerine tayin yapılmaya başlanmıştır. Mevleviyet olan kadılıklar da kendi aralarında kadıların aldıkları yevmiyelere göre, 150, 300 ve 500 akçelik şeklinde gruplara ayrılmıştı. Bunlara bağlı ayrıca kazalar da vardı. Molla durumundaki büyük kadılar buralara nâibler yollarlar idi.

Kaza idaresinin başı olan kadı umumiyetle kaza merkezi olan ve nefs tabir edilen şehirde otururdu. Kaza bölgesi içinde kalan bütün köylerin davaları meclis-i şer‘ denilen mahkemede görülürdü. Hukukî açıdan kadı, şer‘î mahkemenin başkanıdır. Mahkeme, kadının oturduğu konağın alt katında kurulurdu. Şayet böyle elverişli bir konak yoksa kasabanın en büyük camisinde yargı işleri yürütülürdü. Yargılama sabah namazından sonra başlar, öğleye kadar sürerdi. Sicillerdeki hükümlere göre davacı veya davalının oturduğu yer mutlaka belirtilmektedir. Her türlü anlaşmazlıklar ve cezaî müeyyideyi gerektiren suçlar kadının başkanlık ettiği mahkemede çözümlenir; kadının hükmü olmadan hiç kimse cezalandırılamazdı. Her türlü alacak borç ve miras davaları ile arazi ihtilafı; ehl-i örf, reaya ve esnaflarla ilgili hemen her türlü anlaşmazlıklar

kadı tarafından halledilirdi. Esas itibariyle ehl-i örf kadının denetimi altındaydı. Ayrıca ilmiye sınıfına mensup müderris, mütevelli ve diğer vakıf görevlileri ile vakıflardan yararlananların tayin ve azilleri kadının arzı ile mümkün olurdu. Esnaf örgütlerinde çalışan şeyh, kethüda, ahi baba gibi görevliler de Kadının arzıyla atanırdı. Kadı’nın hükmünü ancak dîvân-ı hümâyûn bozabilirdi. Bu sebeple kadının verdiği kararı beğenmeyenler divana başvurabilirlerdi.

Öte yandan kadı, bulunduğu şehrin belediye hizmetlerinin yürümesinden sorumlu en üst âmirdi. Ayrıca şehir kethüdası, çöpcübaşı, mimarbaşı, esnaf kethüdaları, pazarbaşı ve muhtesib gibi kişilerden müteşekkil bir çeşit belediye meclisinin başkanı idi. Esnafın sattığı her türlü ticarî mallara mevsimine göre muayyen bir fiyat vermek şeklinde tanımlanabilecek olan narh işleri de kadıya aitti. Askerî görevleri arasında ise avarız hanelerinin tespiti ve avarız bedellerinin toplanması, kürekçi bedelinin toplanması, nüzül ve sürsat zahiresi adı altında ordunun iaşe işlerinin halledilmesi geliyordu. Kadı, diğer tekâlif-i divaniye denilen örfî vergilerin toplanmasına nezaret ederdi. Yine iltizam gibi bir takım malî meselelerin hallinde kadının rolü vardı. Kadının görev alanı bunlarla sınırlı değildi. Bulunduğu kazada asayişin temininden sorumluydu. Bunu subaşı ve asesler vasıtasıyla yürütürdü. Kadı ayrıca bugünkü noterlerin işlevini de görmekte olup, her türlü tasdik işi ona aitti.

Kadı’nın mahkeme işlerinde yardımcısı olan bir kısım memurlar mevcuttu. Bunların başında nâib geliyordu. Nâib, kadının bulunmadığı hallerde duruşmaları idare etmek, serbest dirlikler içerisinde yer almayan köylerdeki davaların yerinde görülmesi için olay mahalline gitmek gibi görevleri ifa ediyordu. Bundan başka kadıya yargı işlerinde yardımcı olan subaşı, muhzırbaşı ile emrinde muhzırlar, asesbaşı ve asesler, mukayyid gibi görevliler vardı. Ayrıca her duruşmada hazır bulunan ve kazanın doğruluğu ve dürüstlüğü ile tanınmış ileri gelenlerinden seçilmiş bir nevi tanık mevkiindeki şühûdü’l-hâl denilen bir heyet mevcuttu. Bazan birkaç kişi bazan da 20-30 kişi olabilen şühûdü’l-hâl, kadının kararlarının kanuna uygun olup olmadığını takip ederlerdi. Çünkü kadılar, her ne kadar şer‘î ve örfî hukuku iyi bilirlerse de mahallî örf ve âdetlere yabancı olduklarından dolayı tereddüt ettikleri hususlar da olabilirdi. Böyle durumlarda şühûdü’l-hâl ile müşavere ettiği gibi, fıkhî meselelerde kaza müftüsünden veya şeyhülislamdan fetva isteyebilirdi. Bu durum kadının karar almasını kolaylaştırırdı. Gerçi kadı, devleti temsil ediyordu ve müftünün görüşüne uymak zorunda değildi. Ancak müftü bir mesele hakkında dinin görüşünü bildiriyordu ki, bu da kadı için meşruiyet kaynağı teşkil ediyordu. Kadı sadece şer‘î değil, örfî hususlarda da müftüden fetva sorabiliyordu.

Kadının en önemli görevlerinden birisi de kaza ekonomisi ile doğrudan ilgili olmasıydı. Kadı, esnaf teşkilatının işleyişinde mühim role sahipti. Her esnaf grubunun kendi arasında oluşturduğu lonca denilen bir teşkilatı vardı. Loncanın altılar denilen altı kişilik ihtiyar ustalardan müteşekkil bir yönetim kurulu mevcuttu. Bunlara nizam ustaları da denirdi. Bu altı kişi, esnafın en yaşlı ve en itibarlı ustaları arasından lonca üyesi ustalar tarafından seçilirdi. Altılar, kadıya ve muhtesibe karşı sorumlu idi.

Her esnaf topluluğu, meslekî konularda tâbi bulunacağı özel kuralları kendisi kararlaştırır ve bunu yazılı olarak kadıya sunardı. İhtisab Kanunnâmesi denilen bu belgeyi kadı, şer‘î ve örfî hukuka, göreneklere uygun olup olmadığına bakar ve incelemesini tamamladıktan sonra divana arz ederdi. Divanın tasdikinden sonra esnaf için bağlayıcı bir belge ve bir çeşit yönetmelik halini alırdı. Aynı loncada yer alacak ustaların çoğunluğuna ait iradeyi yansıtan ihtisab kanunnâmesinde ustalık, kalfalık gibi meslekî unvanların nasıl kazanılacağı, çıraklık ve kalfalık süreleri, çalışma şartları, üretilecek malın cinsi ve kalitesi, ham maddenin temin ve dağıtımı, dükkânların yeri, sayısı gibi konular yer alırdı. Zaman içerisinde değişmeler olursa yine aynı şekilde kadıya müracaat edilerek belge yenilenirdi. Kadı esnaf birlikleri arasındaki anlaşmazlıkları karara bağlar, kanun ve nizamlara aykırı hareket eden esnafı cezalandırırdı. Şehirdeki esnaf sayısının belirlenmesi de kadının görevleri arasındaydı.

Üretilen malların standartlara uygun olup olmadığı ve kalitesi lonca yönetim kurulu mesabesindeki altılar tarafından kontrol edilirdi. Esnaf teşkilatı, kadının kontrolü altında faaliyet göstermekle beraber belli bir özerkliğe sahipti. Esnaf içinde ortaya çıkabilecek anlaşmazlıklar ve davalar teşkilat içinde halledilir, mahkemeye nadiren başvurulurdu. Lonca, üyesi olan esnafın her şeyi ile ilgilenirdi. İçki içip, tütün kullanmasına kadar karışırdı. Orucunu ve namazını ihmal edip etmemesine kadar gözler, lüzum görürse müdahale ederdi.

Lonca’nın altı kişilik yönetim kurulundan birisi başkan olurdu. Buna kethüda denirdi. Kethüdayı çoğu defa esnaf seçerdi. Şayet merkezden tayin olunacak ise esnafın onayı alınırdı. Seçim bir yıl için yapılır, süre sonunda yenilenirdi. Kethüda seçimi kadının huzurunda yapılırdı. Esnaf çoğunluğu kethüdadan memnun değilse kadıya müracaat ederek yeni bir kethüda seçebilirdi. Esnafın diğer esnaf örgütleri ile yani mal aldığı veya sattığı zümrelerle ve kamu otoriteleri ile olan ilişkileri kethüda doğrudan kendisi sağlardı. Kentteki bütün kethüdaların üstünde ise şehir kethüdası yer alırdı. Şehir kethüdası şehrin diğer ileri gelenleri ile birlikte kenti ve kent çalışanlarını devlet nezdinde temsil ederlerdi.

Kethüdanın yanında ona esnafın teşkilat içi ilişkilerinde yardımcı olan bir de yiğitbaşı seçilirdi. Yiğitbaşı loncaya gerekli olan hammaddeyi piyasadan sağlar, bunların uygunluğunu denetler ve bu malları diğer loncaya veya dükkânlara teslim ederdi. Tecrübeli lonca ustaları arasından seçilen yiğitbaşı, gerektiğinde kethüdanın görevlerini de yüklenirdi. Bu tür işlerde yeni ustalar arasından seçilen ve ehl-i hibre adı verilen bilirkişiler yiğitbaşıya yardım ederlerdi. İpekli dokumacılık gibi uzmanlık ve kalite denetimi gerektiren üretim dallarında bilirkişinin seçimi özel önem taşırdı. Daha büyük ve gelişmiş loncalarda ise bu görevliler loncanın fiili yönetim kurulunu oluştururdu. Kent düzeyindeki lonca hiyerarşisinin en önemli işlevlerinden biri de devletin loncalardan talep ettiği vergi yükümlülüklerini loncalar ve lonca ustaları arasında dağıtmak ve daha sonra bu vergileri toplayarak devlet temsilcilerine teslim etmekti.

Lonca sistemi, devletin uyguladığı narh politikasının en önemli yürütme ve denetim cihazını oluşturmuştur. Esnafın iç düzeni, serbest rekabet prensibi yerine karşılıklı kontrol ve yardım esasına ve imtiyaz ve tekel usullerine, fiyat istikrarını sağlayıcı bir anlayışa dayanıyordu. Üretilen ve piyasaya arz edilen ürünler kadının bilgisi dahilinde idi. Narh politikasının amacı, aracıların ortaya çıkmasını önlemek, ürünlerin üreticiden tüketiciye en kısa yoldan ve en elverişli fiyatlarla intikal etmesini sağlamaktı.

Şehir halkının temel tüketim ihtiyaçlarının sağlanması, kentlerdeki iktisadî hayatın canlı tutulması, devlet için yalnızca ekonomik açıdan değil, siyasî yönden de büyük önem taşımaktaydı. Kadının kontrolündeki loncalar ise kentlilerin iktisadî hayatlarında büyük rol oynamaktaydılar. Sarayın, ordunun ve donanmanın temel ihtiyaçlarının düzenli bir şekilde karşılanması da devlet için önemliydi. Bu işi de loncalar vasıtasıyla kadılar sağlardı. Diğer taraftan devlet loncalardan vergi toplamaktaydı. Kentlerdeki üretim ve ticaret faaliyetlerinin vergilendirilmesini de esnaf loncaları vasıtasıyla yine kadılar temin ederdi. Nihayet geleneksel düzenin vazgeçilmez bir parçası olan loncalar vasıtasıyla devlet şehir ekonomilerini üretimden tüketime kontrol etmiş olurdu ki bu politikanın icra âmiri kadılardı.

Ayrıca Osmanlı ordularında, ordudaki askerlerin türlü ihtiyaçlarını temin etmek üzere ordu ile birlikte saraç, demirci, arabacı, nalbant, aşçı, bakkal ve daha birçok esnafın nöbetleşe ve silahlı olarak sefere katılmaları mecburi idi. Bunlara orducu veya orducu esnafı denirdi. Orducu esnafının seçilmesinde de devlet, kadıları muhatap alırdı.

Kadıların devletin ekonomik politikasının yürütülmesinde en önemli görevlerinden birisi de narh vermekti. Kadı bu konuda geniş yetkilere sahipti.

Osmanlı devletinin temel prensibi toplumun huzur, refah ve adalet içerisinde yaşamasıdır. Bu sebeple devlet üretici ve tüketiciyi fiyatlar karşısında sürekli koruyan ve kollayan bir iktisat siyaseti takip etmiş ve fiyat politikasında müdahaleci bir yaklaşımı benimsemiştir. Devlet bir malın üretiminden nihaî tüketimine kadar her aşamada müdahale etmekte ve kadı aracılığıyla pazarı kontrol altında tutmaktaydı. Müdahalecilik, paranın resmî kurunun belirlenmesinde, yılda iki defa belirlenen narhta, büyük şehirlerin iaşesi için uygulanan mubayaa emirlerinde kendini gösterirdi. İslam ulemasının bir kısmı narh politikasının İslam’a uygun olmadığı görüşünü ileri sürmüşlerse de büyük çoğunluk narhı İslam’a aykırı görmemiştir. Osmanlı ekonomisinde fiyatlara tesir eden belirli unsurlar vardır. Bunları, iktisadî zaruretler, devletin ekonomik anlayışı ve uygulamaları, siyasî ve sosyal olaylar ve tabii afetler olarak sıralayabiliriz. Fiyatları etkileyen bir önemli unsur ise piyasadaki para hacmidir. Piyasadaki altın ve gümüş paranın bolluğu fiyatları düşürür, tersi olursa fiyatlar yükselirdi. Devlet, zaman zaman yapılan sikke tashihleri ile piyasadaki para hacmini kontrol altına almaya çalışmıştır. Fakat madeni para devrinde özellikle günlük alışverişlerde en çok kullanılan akçenin içerisindeki gümüş miktarının azaltılması doğrudan fiyatlara tesir ederdi. Devletin uyguladığı narh politikası fiyatların oluşumunda belirleyici en önemli unsurlardan birisidir. Devlet, iaşeci yaklaşımı sebebiyle fiyatları uyguladığı narh politikası ile kontrol altında tutmaya çalışırdı. Ancak mal arzının yeterli olmadığı durumlarda fiyatları belli bir seviyede tutmak mümkün değildi. Aksi halde bir malın resmî fiyatı, bir de piyasa fiyatı ortaya çıkar veya kara borsacılık başlardı. Öte yandan narh politikası daha çok halkın temel ihtiyacı olan gıda maddeleri ve giyim kuşam ve çeşitli kullanım malzemeleri için uygulanırdı. Lüks tüketime yönelik mallar, sanat eserleri, ince kuyumculuk işlerinde fiyat kendiliğinden oluşurdu.

Fiyatları etkileyen unsurlardan birisi de uygulanan gümrük politikasıydı. Dışarıdan ithal edilen mallardan devlet belirli oranlarda gümrük vergisi alırdı. Alınan bu vergiler de o malın fiyatına etki ederdi. Gerçi devlet provizyonist politikalar gereği piyasadaki mal arzını yüksek tutmak için ithalatı kolaylaştırıcı bir politika takip ederek ithalatta gümrük vergilerini sık sık düşürme yoluna gitmiştir.

Bu bağlamda devletin ithalat ve ihracat politikalarının uygulanmasında da kadılara önemli roller düşüyordu. Devlet içeride halkın temel ihtiyaç maddeleri olarak değerlendirdiği hububat başta olmak üzere koyun, deri, bakır, demir, kurşun, pamuk, pamuk ipliği, yapağı, balmumu ve benzeri mallara ihracat yasağı koyuyor, bu yolla piyasada herhangi bir malın sıkıntısının yaşanmamasını sağlamaya çalışıyordu. Buna karşılık ithalata uygulanan vergilere mümkün olduğu kadar düşük gümrük vergileri koyarak içeride mal bolluğunu sağlama yoluna gidiyordu. İhracı yasak malların takibi kadıların vazifesi idi. Bu konuda zaman zaman bilhassa sahil kadılıklarına ve İran sınırındaki kazalara fermanlarla ihracı yasak mallar listesi gönderiliyordu. 

Mehmet Ali ÜNAL

KAYNAKÇA

M. Tayyib Gökbilgin, “XVI. Asırda Mukataa ve İltizam İşlerinde Kadılık Müessesesinin Rolü”,IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 10-14 Kasım 1948, Ankara 1952, s. 433-444; İlber Ortaylı, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Ankara 1994; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletininİlmiye Teşkilatı, Ankara 1984; Yaşar Yücel, “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXVIII/152 (1974), s. 657708; Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul 1994; Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda Esnaf Cemiyetleri”, Ömer Lûtfi Barkan’a Armağan, İÜİFM, XLI/1-4, İstanbul 1985, s. 39-46; Ömer Lütfi Barkan, “Türkiyede Din ve Devlet İşlerinin Tarihsel Gelişimi”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Seminerleri, Ankara 1975, s. 86-90; Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 2013; aynı eser, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul 2013; Ebülulâ Mardin, “Kadı”, İA; VI, 42-46; İlber Ortaylı, “Kadı” (Osmanlı Devleti’nde Kadı), DİA,  XXIV, s. 69-73; Şenol Çelik, “Şehir Kethüdâsı”, DİA, XXXVIII, s. 451-453.

Değişik sanatlar hakkında bilgi veren eser, İran’ın kuzeyinde hüküm süren Ziyârîler hanedanı (9231042) emirlerinden Keykâvus b. İskender tarafından Farsça olarak kaleme alınmıştır. Müellif eserini tahtın varisi olan oğlu Gilan Şâh’a nasihat amacıyla 475 (1082-1083) yazmıştır. Kâbusnâme adının, âdet olduğu üzere dedesi Kâbus’a nispetle verilmiş olabileceği gibi, müellifin “Kâvus” adına nispetle verilen Kâvusnâme’den bozulmuş olması da muhtemeldir. Eser, Enderznâme, Pendnâme, Nasîhatnâme veya Kitâbu’n-Nasîhat olarak da bilinmektedir.

Bir ön söz ve 44 konu başlığından meydana gelen Kâbusnâme, Moğol öncesi İslam medeniyetinin bir hülasası gibidir. Eserde dönenin siyasî, sosyal, ilmî, iktisadî, hukukî yapısıyla ilgili bilgilerin yanı sıra, sanat ve meslekler hakkında da genel bilgiler verilmiştir. Eserdeki konuları vaaz ve nasihatler, âdâb-ı muaşeret ve yaşam, terbiye ve ahlak, ilimler ve ilim tahsili, beden eğitimi, devlet adamları ve görevleri, meslekler ve ticaret şeklinde tasnif etmek mümkündür. Ticaret noktasından köle, ev ve tarla satın almak, at satın almak gibi bölümler, meslek ve sanatlar açısından şiir söyleme sanatı, çalgıcılık sanatı, kâtiplik ve yazı yazma, avcılık, çiftçiler ve ziraat işleri, civanmerdlik gibi başlıklar dikkat çekmektedir.

Kâbusnâme, döneminin Farsça nesrinin seçkin örneklerinden biridir. Siyasetnâme ile aynı çağda yazılmış olmasına rağmen, yazı ve dil özellikleri bakımından ondan daha eskidir. Kitapta genellikle sade anlatıma yer verilir. Ele alınan konular Kur’an ayetleri, hadisler, hikmetli sözler, darb-ı meseller, hikâyeler, Farsça ve Arapça teşbih ve istiarelerle daha anlaşılır kılınmıştır. Bölümleri arasında Müslüman âlimlerle birlikte eski Yunanlı filozof ve diğer tanınmamış bilginlerden hikmetli söz ve bilgiler de aktarılmaktadır. Temsilî hikâye ve kıssaların yanı sıra bölümler arasında konularla ilgili gerek yazarın gerekse başka şairlerin şiirleri yer almaktadır.

Kâbusnâme, ilk olarak Rıza Kuli Han Hidayet tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1285). Daha sonra çok sayıda neşri gerçekleştirilmiş olan eseri en son G. H. Yusuf elde mevcut en eski el yazma nüshasını esas alarak neşretmiştir (Tahran 1345).

Birçok dile çevrilen Kabûsnâme, XIV. yüzyıldan itibaren Türkiye Türkçesi’ne beş defa tercüme edilmiştir. Toronto’da Eleazar Bimbaum’un elinde bulunan ilk çevirinin XIV. yüzyılın ilk yarısında yapıldığı tahmin edilmektedir. Şeyhoğlu Sadreddin Mustafa tarafından Germiyan beyi Süleyman Şah adına yapılan ikinci çevirinin nüshası Kahire Hidîviyye Kütüphanesi’ndedir. Yıldırım Bayezid’in oğlu Emir Süleyman’ın has adamlarından Hamza Bey’in emriyle Akkadızâde’nin yaptığı çevirinin nüshaları çeşitli kütüphanelerde mevcuttur. 830 (1427) yılında Mahmud b. Mehmed (Bedr-i Dilşâd) tarafından gerçekleştirilen manzum çevirisi Sultan II. Murad’a (1421-1444; 1446-1451) sunulduğu için Muradnâme adıyla anılmaktadır. Bu eser kısmen telif özelliği taşımaktadır. Eserin Türkçeye yapılan en son ve en tanınmış çevirisi (835 / 1431-1432), II. Murad adına Mercimek Ahmed b. İlyas tarafından gerçekleştirilmiştir. Bunun Türkiye ve dünya kütüphanelerinde birçok yazma nüshası vardır. Mercimek Ahmed’in çevirisini, Nazmizâde Murtaza Efendi 1117’de (1705) Bağdat Valisi Hasan Paşa’nın emriyle o günün diline göre yeniden kaleme almıştır. Eserin bir de başı ve sonu eksik Çağatayca tercümesi bulunmaktadır. Bu çeviri Orhan Şaik Gökyay tarafından yayımlanmış (İstanbul 1944), Atilla Özkırımlı ise bu neşri kısmen sadeleştirerek iki cilt halinde bastırmıştır (İstanbul t.y.). Mercimek Ahmed çevirisi Abdülkurun Şirvânî vasıtasıyla 1298’de (1880) Kazan’da yayımlanmıştır. Ayrıca Kayyum Nâsırî tarafından Kazan lehçesine çevrilip iki defa basılmıştır (Kazan 1884, 1898).

Kâbusnâme’yi H. F. von Diez Almanca’ya (Busch des Kabus, Berlin 1811), A. Querry Fransızca’ya (Le Cabous Nâme, Paris 1866), Reuben Levy İngilizce’ye (The Nasihatnama Known as Kabusnâme, London 1951), E. Bertels Rusça’ya (Kabu Na Me, Moscow 1953), Emin Abdülmecid Bedevî Arapça’ya (Kitâbü’n-nasîhat el-ma’rûf bi’smi Kâbusnâme, Kahire 1378 / 1958) çevirmiştir.

Rıza KURTULUŞ

KAYNAKÇA

Keykâvus b. İskender, Kabûsnâme, (çev. Mercimek Ahmet; yay. Orhan Şaik Gökyay), İstanbul 1974, s. I-XVIII; aynı yazar, Müntehab-ı Kabûsnâme (yay. Saîd Nefîsî), Tahran 1320 s. 3-37; Edward Granwille Browne, A literary history of Persia: from firdawsi to Saʻdi,II,Cambridge 1956, s. 276-287; Emin Abdülmecîd-i Bedevî, Bahs der Bâre-i Kabûsnâme, Tahran 1335; Zebihullah Safâ, Tarîh-i edebiyat-ı der İrân, 1339, II, s. 898-902;

Meryem es-Sâdâtu Es‘adî, “Güftârhâ-yi İktisâdî der Kâbûsnâme”, Ittılât-ı Siyâsi-yi İktisâd, sy. 257-258 (1387), s. 122-129; Mehdi

Ferhânî Müferid, “Siyâset, Târîh ve Edebiyyât der Kâbûsnâme”, Târîh ve Temeddün-i İslâmî, S. 3(1385), s. 55-72; Hüseyin

Hidîvcem, “Kâbûsnâme”, Hüner u Merdum, S. 109(1350) s. 1015; Zeynep Korkmaz, “Kabus-name ve Marzuban-name Çevirileri Kimindir?”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1966, s. 267-278; François de Blois,Persian literature: a bio-bibliographical survey: poetry of the pre-Mongol period, V, London 2004, 150-154; Rıza Kurtuluş, “Keykâvus b. İskender”, DİA, XXV, Ankara 2002, s. 357.

Nasır Lidinillah’ın Fütüvvet şalvarı gönderdiği Selçuklu sultanıdır. I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in büyük oğludur. Babasının ölümü üzerine toplanan devlet erkânı tarafından Kayseri’ye davet edilmiş ve Temmuz 1211 tarihinde merasimle Selçuklu sultanı ilan edilmiştir.

İzzeddin Keykavus kardeşi Alâeddin Keykubad’ın tahta geçmek için çıkardığı problemi hallettikten sonra başkent Konya’ya hareket etti ve şehrin ileri gelenleri tarafından törenle karşılandı. Bütün devlet adamları merasimle kendisine bağlılık yemini ettiler. Sultan da onlara hilatler giydirdi, emlak ve arazi tevcih etti, eski menşûrları yenilendi. Muhtelif ülkelerden gelen elçiler tebriklerini bildirdiler ve değerli hediyeler takdim ettiler. Sultan İzzeddin Keykâvûs bu vesileyle Abbasî halifesi Nâsır Lidinillah’a da elçi göndererek cülusunu bildirdi, saltanatının tasdik edildiğini bildiren hakimiyet menşurunu aldı. Öte yandan Şeyh Mecdeddin İshak’ı Bağdad’a elçi olarak göndererek halifeden Fütüvvet teşkilâtına girmek maksadıyla bu teşkilâtın sembolü olan Fütüvvet şalvarını istedi. Halife de ona sultanlığını tasdik eden bir menşurla birlikte bir fütüvvetnâme (Kitâb-ı fütüvvet) ve bir fütüvvet şalvarı gönderip fütüvvet teşkilatına kabul edildiğini bildirdi.

Keykâvûs’un fütüvvet teşkilâtına giriş töreni daha sonra halifenin elçisi sıfatıyla Konya’yı ziyaret eden ünlü mutasavvıf Şihabeddin Ebû Hafs Ömer esSühreverdî tarafından yerine getirilmiştir. Halifenin emriyle fütüvvetnâmeyi hazırlayan Sühreverdî bu işin en büyük şahsiyeti olarak Selçuklu sarayında bir tören düzenledi ve o sırada başta Sultan İzzeddin Keykâvûs olmak üzere devlet erkânının fütüvvet teşkilatına giriş merasimi icra edildi. Adet olduğu üzere “Eğer Allah’ı seviyorsanız bana tabi olunuz ki, Allah da sizi sevsin” (Âl-i İmrân 3/31) meâlindeki ayet okunarak sultana fütüvvet libası giydirildi.

Sultan İzzeddin Keykâvûs’un fütüvvet teşkilatına girişiyle bütün İslâm ülkelerinden özellikle Türkistan’dan sûfi bilginler Anadolu’ya akın etmeye başladı. Bu akın XIII. yüzyıl boyunca devam etmiş ve Ahilik adıyla milli bir hüviyete bürünen fütüvvet kurumu Anadolu’yu bir şefkat diyarı haline getirmiştir.

Sultan iç meseleleri hallettikten sonra ülkede ticaretin gelişmesi için bazı faaliyetlere girişti. Kıbrıs kralı Hugue ile bir anlaşma imzalayarak Avrupalı tüccarların Kıbrıs üzerinden Anadolu’ya gelmelerini temin etti. Aynı maksatla Venediklilerle de bir anlaşma imzaladı ve Venedik tüccarlarının Anadolu’ya rahatça girip çıkabilmelerini sağladı. Akdeniz ticaretini yoluna koyduktan sonra Karadeniz ticaret yollarını da emniyete almak için harekete geçti. Kuzeydeki Samsun ve Sinop limanları sadece Türkiye’nin ihracat ve ithalatı için değil milletlerarası ticaret için de çok önemli merkezlerdi. Bu bakımdan Sinop’u ele geçirmek için plânlar yapmaya başladı ve sonunda şehri karadan ve denizden kuşatıp 26 Cemaziyelâhir 611/2 Kasım 1214 tarihinde Rumları teslim olmaya mecbur etti. Sınop’tan ülkesinin her tarafına fermanlar gönderip her şehirden zengin ve itibarlı kişilerin seçilip bu şehire gönderilmesini emretti. Eğer bulunduğu yerdeki emlâk ve akarı dolayısıyla oradan ayrılmak istemeyen olursa emlâkinin devlet tarafından satın alınarak kıymeti üzerinden ödeme yapılmasını istedi.

Sultan Sinop’un fethini, dini ve ticari teşkilâtlanmasını imar ve emniyet işlerini organize ettikten sonra ordusu ile Sivas’a geldi ve bu zaferde hizmeti görülen beylerine değerli hediyeler ve hil’atler verdi. Bu zafer münasebeti ile esSultanü’l-Galib unvanını alan İzzeddin Keykâvus halife ve Müslüman hükümdarlara fetihnâmeler gönderdi. Sinop’un sahip olduğu siyasî ve ticarî önem sebebiyle Sultan yoğun bir imar faaliyeti başlattı. Kale ve surlar tamir edildiği gibi medrese ve cami inşaatına da başlandı. Sinop’un fethine iştirak eden emîrlerin deruhte ettiği bu inşaat sekiz ay gibi kısa bir sürede 612/1215 yılında tamamlandı.

Sultan Keykavus Sınop’un fethinden bir sene sonra Maraş emîri Nusretüddin ile birlikte Ermeni hakimiyetindeki topraklara girdi ve bazı kaleleri ele geçirdi. Keban yakınlarında vuku bulan savaşı kaybeden Ermeni kralı barış istedi ve 1218 yılında iki taraf arasında anlaşma sağlandı. Buna göre Ermeniler tekrar Selçuklular’a tabi olacak, bazı sınır kaleleri Selçuklulara geri verilecek, Ermeni kralı ihtiyaç halinde sultanın emrine asker gönderecek ve yılda 20 bin altın haraç ödeyecekti. Sultan da Ermeni kralı Leon’a Sis kralı unvanını verecekti. Bu anlaşmayla Ermeniler itaate alınmış, böylece Anadolu-Suriye ticaret yolunda emniyet sağlanmıştır.

Sultan İzzeddin Keykavus 7 Ocak 1220’de öldü. Cenazesi Sivas’ta yaptırmış olduğu Dârü’ş-şifa’da toprağa verildi. 35-40 yaşlarında ölen Sultan sağlam bir iradeye sahip zeki bir devlet adamı idi. Kanunları adaletle tatbik eder, hiç kimsenin hakkına tecavüz etmezdi. Onun devrinde adalet, emniyet, bolluk ve refah vardı. Takip ettiği politika ile Türkiye’yi dünyaya ve denizlere açan sahil ve limanlara kavuşturmuştu. Yaptığı anlaşmalarla ticaretin gelişmesini sağlamış, Haçlıların İstanbul’u işgaliyle ortaya çıkan durumdan çok iyi istifade etmiş, gerçekleştirdiği fetihlerle devletin nüfuz ve kudretini komşuları üzerinde hissettirmiştir. Komnenoslar’ı, Ermenileri, Eyyubîler ve Artuklular’ı kendine tabi kılmıştır. Diğer Selçuklu hükümdarları gibi o da iyi bir eğitim görmüş, engin ve yüksek bir kültüre sahip olmuş, Farsça şiirler yazmıştır. Âlim ve şairleri himaye etmiş, onlara daima saygı göstermiştir. Sivas’taki Dârü’ş-Şifâ ve Dârü’s-sıhha adlı hastahane ve Tıp Fakültesi onun tarafından yaptırılmıştır.

Abdülkerim ÖZAYDIN

KAYNAKÇA

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-tarih, XII (yay. Tornberg), Beyrut 1979, s.

314-317, 342, 347, 350, 354; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-zamân,

VIII/2, Haydarâbâd 1951, s. 593, 598; İbnü’l-Adim, Zübdetü’lHaleb (yay. Sami Dehhân), Dımaşk 1968, 168-169, 176-179,

181, 183, 188, 213; İbn Bîbî, el-Evâmiru’l-Alaiyye fi’l-umûri’lAlaiyye (yay. Adnan Erzi), Ankara 1956, s. 38, 58, 82, 93, 111199, 269; Aksarayî, Müsameretü’l-ahbâr (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2000; Halil Edhem, Kayseriyye Şehri, İstanbul 1334, s. 33-40; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Sivas Şehri, İstanbul 1928, s. 49,

101-106; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971; Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara 1988; Cl Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (trc. Yıldız Moran), İstanbul 1979; Salim Koca¸ Sultan

I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220), Ankara 1997; Emine Uyumaz,

Sultan I. Alâeddin Keykubat Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), Ankara 2003, s. 9-22, 25, 45, 70; Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikleri Devrinde Sivas Şehri, Sakarya 2005, s. 39-42; Gönül Cantay, “Sivas Daru’ş-Şifâsı”, DİA, XXV, 353-355.

Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı’nda Zeynep Kantarcı tarafından 2007 yılında hazırlanan yüksek lisans tezidir. Giriş dışında iki bölümden ve 83 sayfadan meydana gelir.

Girişte olgu, değer, iyi, kötü, özgürlük, erdem, sorumluluk ve vicdan gibi etik kavramlar, ahlakın kaynağı ve çeşitleri, ahlakî davranışın özellikleri gibi etik problemler ile betimleyici, normatif ve meta-etik gibi etik türler, kozmolojik, teolojik, antropolojik ve sosyolojik etik temellendirmeler hakkında genel betimleyici bilgiler verilir.

Birinci bölümde öncelikle dünyada ve Türkiye’de iş etiğinin tarihsel gelişimi ile ücretlendirme, performans değerlendirme, iş güvenliği, ürün güvenliği, çıkar çatışmaları gibi işletmelerdeki etik sorunlar ve özellikleri incelenir. Ayrıca yönetim olgusu içinde etik ilkeler, etik standartlar, etik zeminde bir kurum kültürünün oluşturulması ve hukuk, tıp, eğitim, rehberlik hizmetleri, insan kaynakları gibi çeşitli iş alanlarına ait etik ilkelere yer verilir.

İkinci bölümde Ahilik ve iş etiği konusu üzerinde yoğunlaşılır. Burada öncelikle Ahilik kavramının etimolojik kökeni tahlil edilir ve bunun tarihsel süreçte Orta Asya’dan başlayarak özellikle XIII.-XX. yüzyıllar arasında taşıdığı anlamlar üzerinde durulur. Bu tanımların odak noktası ise Ahilik geleneğinin iş ahlâkı üzerine inşa edilmiş bir sosyal kuruluş olduğudur. Ayrıca bu bölümde kalfalıktan ustalığa geçiş töreni ve bu törende okunan Ahilik nasihati ile fütüvvetnâmelerde yer alan Ahiliğin davranış kalıplarına değinilir. Bir sonraki aşamada Ahiliğin amaçları üzerinde durularak bunlar sosyo-ekonomik açıdan kişiyi eğitimle üretici ve yararlı hale getirmek, ahlâk zemini üzerine kurulmuş verimli bir çalışma ortamı oluşturmak, karşılıklı anlayış ve güvene dayalı bir işbölümü gerçekleştirmek gibi üç ana maddede ifade edilir. İkinci bölümün son aşamasında ise Ahi Evran’da iş etiği konusu işlenir. Bu arada önce Ahi Evran’ın düşüncelerinin kaynağına değinilir, arkasından onun düşünce sistemi ve özellikle de eğitim anlayışına yer verilir. Ayrıca eğitimin, sadece meslekî değil, aynı zamanda ahlâkî, dinî ve toplumsal yönlerinin olması gerektiği vurgulanır.

Baykal BİÇER

İstanbul Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği (İSTESOB), kurulduğu 1951 yılından beri esnafın temeli olan Ahilik ve Ahilik kültürünün prensiplerine ve değerlerine büyük önem vermektedir. Bu prensipler ile değerlerin pratikte ve teoride uygulanması için bilimsel toplantılar düzenlemekte, yayınlar yapmakta ve önemli projelere imza atmaktadır. Bu bağlamda 152 meslek odası ile 250.000’in üzerinde üyesi bulunan İSTESOB, toplumun sessiz çoğunluğu olan esnafı bilgilendirmek ve sesini duyurmak için süreli yayınlar da yapmaktadır.

Bu süreli yayınlardan biri, her ay düzenli olarak çıkan İstanbulESNAF adlı dergidir. Faik Yılmaz’ın 2009 yılında İSTESOB başkanı olarak göreve başlamasıyla aynı yılın Eylül ayından itibaren Fikret Helvacıoğlu’nun Genel Yayın Müdürlüğü ve Sedat Yalçın’ın editörlüğünde yayın hayatına giren ve bugüne kadar 57 sayı yayımlanmış olan İstanbulESNAF Dergisi, sadece İstanbul esnafının değil, toplumun bütün kesimine hitap eder. Bu bağlamda İstanbulESNAF Dergisi, İSTESOB Başkanlığının Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık, ilgili bakanlıklar ve İstanbul’un yerel yöneticileriyle olan temaslarını, birinci elden üyelerine duyuran haberlere yer verir. Ayrıca dergi, her meslekten sorunları, haber ve röportajları, esnafla ve toplumla ilgili dilek ve istekleri, her ay düzenli bir şekilde okuyucusuyla buluşturur ve böylece esnaf ve halk arasında bir köprü vazifesi görür. Bu işlevlerinin yanında her yıl Eylül ayında kutlanan Ahilik Haftası ile ilgili haberleri de üyelerine duyurur. Bu bağlamda Ahilik kültürü ile ilgili bugüne ışık tutan ve yarından beklentileri ortaya koyan makaleleri yayınlar.

Fikret HELVACIOĞLU

Osmanlı eğitim sistemi müfredatına iktisat dersi, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren girmeye başladı. İktisat eğitimi, müstakilen olmasa da farklı programlar altında ders olarak okutuldu. İktisadın müstakil olarak eğitim kurumlarında okutulmaya başlanması, Cumhuriyet döneminde oldu. Darülfünun döneminde İstanbul ve Ankara Hukuk Fakülteleri’nde iktisat eğitimi sistemli olarak verildi. 1933 yılında gerçekleşen üniversite reformu sonrasında Hukuk Fakültesi içerisinde “İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü” kuruldu. Bu program ile birlikte Almanya’dan iktisat hocaları Türkiye’ye davet edildi ve bu gelen hocalar İktisat Fakültesi’nin kurulmasında etkili oldu. 14 Aralık 1936 tarihinde İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi kuruldu. Bu derginin amacı, Türkiye’de sosyal bilimler ve özellikle iktisat alanında bulunan eksikliklerin tamamlanması ve yeni fikirlerin ortaya atılması oldu. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nin kurulması ile birlikte Fakülte Kurulu, bir dergi çıkarma kararı aldı. İktisat Fakültesi Mecmuası’nın ilk sayısı 1939 yılında çıktı. Dergi, 1939-2014 yılları arasında toplam 64 cilde ulaşmıştır.

Derginin ilk 50 cildi yılda dört sayı olarak çıktı. 51. ciltten itibaren ise yılda iki sayı olarak çıkmaya başladı. Bugün de aynı usul çerçevesinde çıkan derginin ilk yayın kurulunda Fritz Neumark, Şükrü Baban, Ömer Lütfi Barkan, Sabri F. Ülgener ve Orhan Tuna gibi bu sahada duayen isimler bulundu. Bu isimler, derginin ilk 30 cildinde sürekli olarak yayın kurulunda görev almışlar ve ayrıca çeşitli makaleler de sunmuşlardır. Derginin bazı sayıları bilinen ve uzman şahsiyetlere atfen armağan olarak yayımlanmıştır.

Dergi, ismi ile müsemma olarak iktisat alanındaki makalelerden oluşmaktadır. Ancak çok az sayıda da olsa sosyal bilimlerin çeşitli alanlarından makale ve yazarlara da yer ayrılmıştır. Başta sosyoloji ve tarih olmak üzere sosyal bilimlerin çeşitli alanlarında makaleler yayınlanmıştır. Disiplinler arası alışveriş örneği olarak iktisat-tarihi, iktisat-sosyoloji, iktisat-hukuk gibi çeşitli alanlar ile iktisat arasında ilişkiler kurulmuştur. Dergide doğrudan Ahilikle ilgili yayımlanan makaleler aşağıda ki gibidir:

Samed Ağaoğlu, “Küçük San‘at Meseleleri, Türkiye’de ve Başka Yerlerde”, II/2 (1941); Ernst Reuter, “Beledî Vakıfların Modern Şehir İdaresindeki Ehemmiyetleri”, III/3(1942); Ahmet Hamdi Başar, “Bir Medeniyetin Sonu, İstanbul” IV/3 (1943); Abdülbaki Gölpınarlı, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları” XII/4(1949-1950); Abdülbaki Gölpınarlı, “Şeyh Seyyid Gaybî Oğlu Şeyh Seyyid Huseyn’in ‘Fütüvvet-Nâme’si”, XVII/1-4 (1955-1956); Abdülbaki Gölpınarlı, “Fütüvvet-Nâme-i Şeyh Seyyid Huseyn İbni Gaybî”, XVII/1-4(1955-1956); Abdülbaki Gölpınarlı, “Fütüvvet-Nâme-i Sultanî ve Fütüvvet Hakkında Bazı Notlar”, XVII/1-4 (1955-1956); Abdülbaki Gölpınarlı, “Burgazî ve Fütüvvetnâmesi”, XV/1-4 (1953-1954); Franz Taeschner, “İslam Ortaçağı’nda Füttüvvet Teşkilatı”, XV/1-4 (1953-1954); Halil İnalcık, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynakları”, XV/1-4 (1953-1954); Ahmet Tabakoğlu, “Osmanlı Ekonomisinde Fiyat Denetimi”, XLIII/1-4 (1984); Salih Aynural, “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Osmanlı Esnafında Üretim Anlayışı ve Organizasyonu”, XLVI (1988).

Said OKUMUŞ

Recep Yıldırım tarafından hazırlanan yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı’nda 2010 yılında yapılmıştır. Eklerle birlikte 87 sayfadan oluşur.

Tez, girişten sonra iki bölüm ve sonuçtan meydana gelir. Birinci bölümde; İstanbul Saraçhanesi’nin tarihi gelişimi hakkında bilgi verilir ve İstanbul’daki saraçhane ve saray saraçlarının XIX. yüzyıla kadar olan durumu arşiv belgelerine göre değerlendirilir. İkinci bölümde saraçhanede faaliyet gösteren esnaflar tanıtılır. Saraçlık mesleği, debbağlar, saraçhanede üretimi etkileyen faktörlerden yangın ve doğal afetler hakkında bilgi verilir. Üçüncü bölümde İstanbul Saraçhanesi’nin XIX. yüzyıldaki durumu, bu dönemde yapılan düzenlemeler, teknolojik gelişmelerin saraçhane ve saraç esnafı üzerindeki olumsuz etkisi arşiv belgeleri kullanılarak ortaya konulur.

Selma TURHAN SARIKÖSE

Fatih Sultan Mehmed’in 1453’de İstanbul’u feth etmesi, yeni bir çağın başlangıcı oldu. Bu yeni çağda İstanbul, hem idarî ve siyasî hem de dinî, ticarî, ekonomik ve kültürel yönden önemli bir merkez haline geldi. Bu bağlamda İstanbul, esnaf ve sanatkârlığın da güçlü ve fiilî bir merkezi oldu. Osmanlı esnafının en önemli özelliği, mal ve hizmet üretimi ile ilişkili her iş, mal ve hizmet için ayrı birer birim oluşturmasıydı. Bu birimler, un ve un mamulleriyle uğraşanların kendi içinde uncu, ekmekçi, börekçi, simitçi, çörekçi dallarına ayrılmasına benzer bir şekilde esnafın her dalda uzmanlaşması ve örgütlenmesi anlamına gelmekteydi. Örgütlenme içinde kuralları uygulamak üzere bir idare heyeti mevcuttu. İlgili esnafın ileri gelen ustalarından teşkil edilen bu idare heyetinde, başkan olarak esnafın seçtiği kethüdanın önemli bir yeri vardı. Kethüdanın yardımcısı durumunda olan görevli ise yine ilgili esnaf mensubu arasında seçilen yiğitbaşıdır. Bunların yanında Ahi Baba, duacı, çavuş gibi görevliler de bulunur.

İstanbul esnafı, bu klâsik yapılanması içinde İmparatorluğun diğer bölgelerindeki esnaf grupları ve zümresi için her zaman bir model olmuştur.

Bu örnek model içinde XX. yüzyılın başlarında İstanbul’da kethüdalıklara bağlı çeşitli esnaf birimlerinin sayısı 300 civarındaydı. Kısa bir süre sonra İstanbul esnafı, çeşitli cemiyetler halinde teşkilatlanmaya başladı. Benzer teşkilatlanmalar, Cumhuriyetin ilk yıllarında da devam etti. Ancak kısa bir süre sonra esnaf ve sanatkârlar, yerel yönetimden alınarak merkezî yönetime bağlandı (1925). 1943 yılına kadar devam eden bu bağlılık, çok sıkı bir bağlılık değildi. 1943’te kabul edilen bir kanunla Esnaf Odaları, Ticaret ve Sanayi Odaları düzeyindeydi. Bu bağlamda İstanbul esnaf ve sanatkârları, mesleklerine göre yeniden gruplandırıldı. Daha sonra Abdullah Caner’in gayretleriyle Esnaf Dernekleri ve Esnaf Birlikleri yasası çıkarıldı (1949) ve yeni bir döneme girildi. Bu bağlamda İstanbul Esnaf ve Sanatkârlar Dernekleri Birliği kuruldu (1951). Kurucu Başkanlığa Berberler Derneği Başkanı Adil Vardarlı getirildi. Aynı yıl Adil Vardarlı’nın görevden çekilmesiyle yerine Mahmut Erbil geldi. 1953’te lokantacılardan Yusuf İncegüzel, 1957’de Abdullah Özaydın ve yine aynı yıl Hüseyin Kiremitçi, 1958’de Yusuf İncegüzel, 1960’da Şeref Özenç, bunu takiben Adil Vardarlı, 1962’de Mecit Çetinkaya, 1969’da Hüsnü Çınar, 1984’te Suat Yalkın ve 23 Ocak 2009 tarihinde Yönetim Kurulu kararı ile Faik Yılmaz başkanlığa getirildi. 9 Mayıs 2010 tarihinde gerçekleşen 33. Genel Kurul’da yeniden Birlik Başkanlığı’na seçilen Yılmaz, 11 Mayıs 2014 tarihinde yapılan 34. Genel Kurul’da tekrar Birlik Başkanlığına getirildi.

Türkiye’nin en eski sivil toplum ve meslek kuruluşlarından olan İSTESOB’un 1950’li yıllardan itibaren gelişmesinde ve halkla bütünleşmesinde Abdül Ersuna’nın himmet ve gayretleri oldu. Bu gelişme içinde İSTESOB, bugün emeğini sermayesi ile birleştirmiş esnaf ve sanatkârların üye olduğu İstanbul genelindeki 152 meslek odasının bağlı bulunduğu bir birliktir. Kısa adı İSTESOB olan bu birlik, gıda, tekstil, metal, ahşap ürünleri, taşımacılık ve ulaştırma gibi sektörlerin hizmet ve imalat erbabının bağlı olduğu, aileleri ile birlikte 2 milyon insanı İstanbul genelinde temsil etmektedir. Üyelerinin ticarî ve teknik gelişimi ile eğitimlerine katkıda bulunan, her türlü ekonomik ve sosyal hakları için mücadele veren İSTESOB, sadece Ahilik ve Ahilik kültürü ile ilgili değil, Ahiliğin köklerinin olduğu Orta Asya ile ilgili de öncü çalışmalar yapmaktadır. Bu bağlamda İSTESOB, evrensel düzeyde konferanslar ve sempozyumlar düzenlemekte ve bunları bilim dünyasının istifadesine sunmaktadır. İSTESOB, Ahilik, esnaf ve sanatkârlarla ilgili bugüne kadar 20 civarında bilimsel eser yayımladı. Bu eserlerden ilki Cemal Kutay’ın Türk Emek Nuru / İl Çağlardan Günümüze Esnaf ve Sanatkârlar Tarihi (İstanbul 1975, 27 s.), en sonuncusu ise Osmanlı esnaf ve sanatkârlarıyla ilgili birçok bilimsel makaleyi ihtiva eden CIEPO 19: Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Araştırmaları (İstanbul 2014, I-II, 1081 s.)’dır.

Sadık GÖKSU

Abdülbaki Gölpınarlı tarafından kaleme alınan ve son baskısı İstanbul’da çıkan eser (İstanbul 2011), yedi bölüm ve bibliyografyadan oluşur. Kitabın bölüm isimleri sırasıyla şöyledir: Fütüvvet hakkında umumi bilgiler; Fütüvvetnâmeler, mukayese, tahlil ve tenkidleri; fütüvvet erkanı; fütüvvet ehlinin mezhebi ve inanışı; fütüvvetin tarihçesi ve yayıldığı yerler; fütüvvet erkanı hakkında bazı mülahazalar; fütüvvet ve esnaf teşkilatı.

Gençlik, yiğitlik, cömertlik anlamına gelen fütüvvet kelimesi, esas itibariyle tasavvufa dayanan fakat aynı zamanda ekonomik bir kimliği olan bir terimdir. Fütüvveti kendine şiar edinen bir topluluğun, hicretin ikinci yüzyılında ortaya çıktığı bilinmektedir. İlk zamandan beri kendilerinin sûfîlerden ayırdıklarını, Melametilerle kaynaştıklarını, hatta Fütüvvetin Melametiler tarafından benimsendiğini, Melameti büyüklerinin aynı zamanda Fütüvvet ashabından olduğu belirtilmektedir. Büyük sûfîlerin tarifine göre Fütüvvet, kendini değil, Muhammed gibi halkı düşünmek, halkın derdiyle dertlenmek, nefsi için istediğini fazlasıyla başkaları için de istemek, kusur ve ayıpları örtmek, nefse düşman olmak, yoksuldan nefret duymamak, zengine halini arz etmek, kimseye düşman olmamak, kimseden mürüvvet ve insaf beklememek, fakat herkese karşı mürüvvet sahibi ve insaflı olmak, iki âlemden de geçmektir. Fütüvvet mesleğine girenlerin şeyhlerine Ahi denmektedir. Diğer tarikat erbabının şeyhleri gibi Ahiler de aynı zamanda birer zaviyenin reisidirler.

Fütüvvet hakkındaki sözler, anane, rivayet ve Fütüvvet ehlinin erkânı, Fütüvvetnâme denilen kitaplarla tespit edilmiştir. Bilinen en eski Fütüvvetnâme, hicri dördüncü asırda yazılan Sülemî’nin Kitabü’lFutuvve adlı eseridir. Sülemi Tabakat-ı Sûfîyye adlı eserinde Fütüvveti şöyle tarif ediyor: “Melâmeti şeyhlerinden bazıları da, sizce Fütüvvet makamını kim kazanır, fetâ adını kim hak eder diye sorulunca derler ki, Allah hepsine rahmet etsin, kimde Adem’in özür getirmesi, Nuh’un sebatı, İbrahim’in vakarı, İsmail’in doğruluğu, Musa’nın ihlası, Eyyub’un sabrı, Davud’un ağlayışı, Muhammed’in cömertliği varsa, yine Allah hepsinden razı olsun, kimde Ebubekir’in acıması, Ömer’in hamiyeti, Osman’ın utangaçlığı, Ali’nin bilgisi bulunursa, sonra da bütün bunlarla beraber nefsini horlar, ayıplarını görürse o kimse fütüvvet sahibidir, fetâ adını hak eder.”

Halide ÖZÜDOĞRU ERDOĞAN

Sözlükte “bir şeyi veya bir kimseyi diğerine üstün tutma, tercih etme” manasına gelen îsâr ahlâk terimi olarak “bir kimsenin, kendisi ihtiyaç içinde bulunsa bile sahip olduğu imkânları başkalarının ihtiyacını karşılamak üzere kullanması, başkasının yararı için fedakârlıkta bulunması” demektir. Cürcânî îsârı, “kişinin başkasının yarar ve çıkarını kendi çıkarına tercih etmesi veya bir zarardan öncelikle onu koruması” şeklinde tarif ederek bu anlayışın din kardeşliğinin en ileri derecesi olduğunu belirtir. Îsâr anlamında Türkçe’de diğerkâmlık ve özgecilik terimleri kullanılmaktadır. Bir kimsenin cömertlikte îsâr derecesine ulaşabilmesi için ikram ettiği şeye kendisinin fiilen muhtaç durumda bulunması şart değildir; önemli olan, muhtaç olsa dahi başkasını kendisine tercih edebilecek bir ahlâk anlayışına ve irade gücüne sahip bulunmasıdır.

Fütüvvetle ilgili temel kavramlardan biri olan îsar Kur’ân-ı Kerîm’de dört âyette (Yûsuf 12/91; Tâhâ 20/72; en-Nâziât 79/38; el-A‘lâ 87/16) sözlük manasında, bir âyette de (el-Haşr 59/9) terim anlamında kullanılmıştır. Kelime aynı manada hadislerde de geçmektedir. Îsârın terim anlamına esas olarak gösterilen âyette, bütün mal varlıklarını Mekke’de bırakarak Medine’ye göç etmek zorunda kalan Hz. Peygamber’i ve diğer muhacirleri şefkatle kucaklayıp mal varlıklarını onlarla paylaşmaktan çekinmeyen Medineli Müslümanlar (ensar) övgüyle anılmakta, âyette onların şahsında Müslüman toplumun bazı temel manevî ve ahlâkî özelliklerine temas edilmektedir. Buna göre Müslümanlar öncelikle imanı gönüllerine yerleştirmişlerdir; ayrıca muhacirler gibi zor durumda kalıp kendi beldelerine gelenleri severler; din kardeşlerine kendilerinden daha fazla imkân sağlanmasından dolayı içlerinde kıskançlık duymazlar; nihayet ihtiyaç içinde olsalar dahi onları kendilerine tercih eder, şahsî menfaatlerinden, zevklerinden fedakârlıkta bulunurlar.

Îsâr kavramı tefsirlerde, “âhiret saadetini elde etme arzusuyla başkasının iyiliğini ve mutluluğunu kendine ve kendi zevklerine tercih etmek, başkasının ihtiyacını kendi ihtiyaçlarından daha önde tutmak” şeklinde açıklanıp bir cömertlik derecesi olarak gösterilmektedir. Kaynaklarda cömertliğin sehâ, cûd ve îsâr olarak başlıca üç derecesi bulunduğu belirtilir. Buna göre bir kimsenin elindeki imkânların en çok yarısını başkasına ikram etmesine sehâ (sehâvet), çoğunu vermesine cûd, imkânlarının tamamını başkaları için kullanmasına da îsâr denir. Gazzâlî, cömertliği “Allah’ın ahlâkî sıfatlarından biri” şeklinde tanımlamakta, cömertliğin en yüksek derecesinin de îsâr olduğunu ifade etmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Peygamber’in çok yüce bir ahlâka sahip olduğu bildirildiğine göre îsâr aynı zamanda Resûlullah’ın ahlâkının da bir unsurudur. Ancak diğer erdemli davranışlarda olduğu gibi îsârın da belirtilen ahlâkî değeri kazanabilmesi için maddî veya manevî bir karşılık beklenmeden sırf Allah rızâsı ve insan sevgisinden dolayı yapılması gerekir. Çünkü iyilik karşılığında teşekkür veya övgü bekleyen kişi cömertlik değil alışveriş yapmış sayılır.

Kaynaklarda, bir kimsenin sıkıntı içinde bulunmasına rağmen imkânlarını başkası için kullanıp nefsini mahrum bırakmasının câiz olup olmadığı hususunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Çoğunluğun benimsediği görüşe göre mahrumiyet ve sıkıntıya sabredebilenler için îsâr, halinden şikâyet edecek veya başkalarına el açabilecek yapıda olanlar için malına sahip olmak (imsak) daha hayırlıdır. Nitekim Hz. Peygamber, bir kimsenin elindeki imkânların tamamını muhtaçlara verip sonra da başkalarından yardım istemesini kınamıştır. Ayrıca bir Müslümanın malının üçte birinden fazlasını vasiyet etmesini yasaklayan hüküm dikkate alınarak aile fertlerini maddî sıkıntıyla karşı karşıya bırakacak derecede tasaddukta bulunmanın doğru olmadığı sonucuna varılabilir. Resûl-i Ekrem konuyla ilgili hadislerinin birinde şöyle demiştir: “Arkanda zengin vârisler bırakman, onları insanların elindekine göz dikecek derecede yoksul bırakmandan daha iyidir. Eşinin ağzına verdiğin bir lokma dahil olmak üzere iyilik olarak yaptığın her harcama sadakadır”.

Îsâr kavramı genellikle malî fedakârlıklar için kullanılmakla birlikte bazı kaynaklarda “can ile îsâr”dan, yani kişinin sevdiği bir kimse için kendi rahatını, huzurunu, hatta hayatını feda etmeyi göze almasından da söz edilmekte ve bunun malla îsârdan daha faziletli olduğu belirtilmektedir. Bundan dolayı tasavvufta sevgi kısaca îsâr olarak da tanımlanır. Çünkü en yüksek derecede sevgi, seven kişinin gerektiğinde sevdiği için canını feda etmeyi göze almasını sağlar. Kaynaklarda, Mısır azizinin eşinin Hz. Yûsuf’a duyduğu derin sevgi bunun ne kadar ulvî bir duygu olduğuna örnek gösterilir. Uhud Gazvesi’nde İslâm ordusunun geçici olarak bozguna uğradığı sırada bazı müminlerin Hz. Peygamber’in hayatını korumak için kendi hayatlarını ortaya koymaları da can ile îsâr için örnek gösterilir. Bu arada Ebû Talha adlı sahâbînin kendini Resûlullah’a siper etmesi ve onu korurken yaralanması özverinin en güzel örneklerinden biri olarak anılır.

Mustafa ÇAĞRICI

KAYNAKÇA

Abdülkerim Kuşeyrî, er-Risâle, II, Kahire 1385/1966, s. 502; Gazzâlî, İhyâ (Beyrut), III, 257, 260; IV, 299-306; Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “eşr” md.; et-Ta‘rîfât, “el-îşâr” md.; Wensinck, elMu‘cem, “eşr” md.; Kurtubî, el-Câmi, XVIII, 23-32; İbn Kesîr, Muhtasaru Tefsîri İbn Kesîr (yay. Muhammed Ali es-Sâbûnî), III, Beyrut 1402/1981, s. 474; Şevkânî, Fethu’l-ķadîr, Beyrut 1412/1991, V, 232; R. Le Senne, Traité de morale générale, Paris 1947; Mustafa Çağrıcı, Gazzâlî’ye Göre İslâm Ahlâkı, İstanbul 1982, s. 139-143; aynı yazar, “Îsâr”, DİA, XXII, 490-491.

Miladi XVIII. Yüzyılın İlk Yarısı Boyunca Dimaşk Şehrindeki Esnaf ve Meslek Grupları (Amman 2000) adlı kitabın yazarıdır. Ürdün’ün es-Salt şehrinde doğdu. 1978 yılında Ürdün Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. 1990 yılında yüksek lisansını, 1996 yılında da doktorasını tamamladı. Halen, Ürdün’deki Mûte Üniversitesi İnsan Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesidir. “Yakın Dönem Osmanlı Tarihi” ve “Çağdaş Arap Tarihi” uzmanıdır.

Funda TOPRAK

Ahilik geleneğinde çok seyahat yaptığından dolayı seyyahların piri olarak kabul edilir. Büyük peygamberlerden olup, doğum tarihinin MÖ 4 olduğu tahmin edilmektedir. Otuz yaşlarına geldiğinde kendisine peygamberlik verilmiştir. İncil’de onun dülgerlik mesleği ile uğraştığına dair bilgiler vardır. Kur’an’da adı Mesih olarak da geçen Hz. Îsâ’nın çağrısı, muhatap olduğu toplumda büyük rahatsızlık uyandırdığından, onun çarmıha gerilerek cezalandırılmasına karar verilmiştir. Kur’an’a göre bu planlar boşa çıkmış, Allah onu katına yükseltmiştir.

Ahmet TÜRKAN

KAYNAKÇA:

İbn Kesîr, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, V, (çev. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner), İstanbul 1989, s. 1986, 1987, 2001-2002; Fütüvvetname-i Caʻfer Sâdık, (haz. M. Saffet Sarıkaya),İstanbul 2008, s. 239; Muallim Cevdet, İslam Fütüvveti ve Türk Ahiliği: İbn Battuta’ya Zeyl, (çev. Cezair Yarar), İstanbul 2008, s. 338; Cemal Anadol, Türk İslam Medeniyetinde Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler, Ankara 2001, s. 103-106; M. Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, I, Ankara 2004, s. 334-335; Ahmet Lütfi Kazancı, Peygamberler Tarihi, İstanbul 2011, 539-541; Ahmet Güç, “Kur’an’ı Kerim’e Göre Hz. Meryem ve Îsâ (a.s.)”, Diyanet İlmi Dergi, XXVIII/2 (1992), s. 80; Ömer Faruk Harman, “Îsâ”, DİA, XII, Ankara 2000, s. 465-471.

Ahmet Kala ile birlikte Alâmet-i Fârika’dan Marka’ya / 1871- (Ankara 2006) adlı kitabı hazırlayan İrfan İnce, lisans eğitimini ilahiyat alanında Mısır’da 1988-1992 yıllar arasında aldı. 1992’de girdiği Yüksek Lisansını, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Hukuku Anabilim Dalında, İslâm Hukukunda İrtidat Suçu ve Cezası adlı tezi ile 1995’te tamamladı. Hâlen Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Temel İslâm Bilimleri Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak çalışmaktadır.

Caner Arabacı

Osmanlıca tabiri, Arapça elifbadan Farsça ve Türkçe bazı seslerin takviyesiyle oluşturulmuş alfabe ile belli bir dönem Türkçenin yazılıp okunmasını ifade eder. Osmanlıca tabiri yerine bazen “Osmanlı Türkçesi” ifadesi kullanılıyor ki bu adlandırma da ne kadar doğru orası da tartışmalıdır. Aslında belki en doğru adlandırma günümüzden geriye doğru baktığımızda “Eski Yazı” olmalıdır. Eski yazı ile oluşturulmuş ve günümüze intikal eden pek çok resmî, edebî ve hususî belgeler günümüze ulaşmış, arşivlerimizde, kütüphanelerimizde ve hususî koleksiyon ve hatıratlarımızda varlığını korumaktadır. Bu yazıyla taşlara kazılmış, madenlere darbedilmiş ve kâğıtlara yazılmış sayısız kayıt ve binlerce eser bugün çeşitli vesile ve sebeplerle okunup anlaşılmayı beklemektedir.

Araştırıcıların ve diğer ilgililerin bunları doğru okuyup anlaması ve kullanabilmesi eski yazıya vukûfiyeti gerektirir. Belgelerde sıklıkla rastlanıp depolanması gereken kelimeleri zihne nakşetmenin en kestirme yolu münşeat mecmualarıdır. Bu mecmuaların ekserisinde belgelerdeki klişe kalıplar rahat okunur metinler halinde karşımızdadır.

Elinizdeki kitap, Osmanlı Arşiv Belgeleri ve Osman Diplomatikası derslerini alan öğrenciler için bir çalışma ve el kitabı mahiyetinde olmasının yanı sıra hazırlandığı dönemin devlet ve idari teşkilatı ile toplum yapısı ve katmanları hakkında bir şablon sunar. Münşeâtlarda yer alan belgeler örnek belgeler olma itibariyle muhayyel, musavver ve taklid belgelerdir ve içindeki bilgiler diğer belgelerle teyid edilerek kullanılmalıdır. Netice itibariyle ise bu eserlerin, siyaset ve kültür tarihimiz açısından ihmal edilmemesi gereken kaynaklardan olduğu aşikârdır.

Osmanlı’da 18. yüzyılın ilk çeyreğine rastlayan III. Ahmed döneminde (1703-1730)  hissedilmeye başlanan yenilenme isteği, Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in Batıdaki gelişmeleri yerinde incelemek üzere Fransa’ya gönderilmesiyle (1720-1721) açığa çıkmıştı. Aynı dönemde Osmanlı başkentinde hayranlık uyandıran yapı ve bahçelerin benzerlerini yapabilmek için Avrupa ülkelerini anlatan çeşitli kitaplar da getirtilmişti. Söz konusu kitaplar ve Çelebi’nin sefaretnamesindeki anlatımların etkisiyle Sadabad’da kasırlar, su kanalı ve fıskiyeli havuzlar yaptırılarak Lale Devri’nin imar faaliyetlerine girişilmişti. Bu dönemde Kâğıthane’de çalışan İran’lı mimarlar ve Cedvel-i Sim gibi örnekler, halkın Batılılaşmaya tepki gösterebileceği düşüncesine karşı, ihtiyaç duyulan yeniliklere kaynak olarak sadece Batıdan değil, Doğudan da faydalanma gayretine işaret etmekteydi. Rokoko ve Barok sanat örneklerinin yapılardaki geleneksel bezemelerin yerini almaya başladığı bu dönemde, Sultan I. Mahmud’un tahta oturmasından önce Osmanlı sarayına giren Batı etkileri, henüz başkentte dinî mimariye nüfuz edememiş, sadece bazı kasır ve bahçeler ile bazı çeşme ve sebillerde kendini göstermişti. III. Ahmed’in vefatıyla tahta çıkan I. Mahmud’un, yenilik hareketleri lehindeki radikal tavrının tezahürleri hızla görülmeye başlanmış ve Patrona Halil isyanı ile kapatılan matbaa yeniden açılmıştı. I. Mahmud’un yeni yaptıracağı selâtin külliyesinde Barok’u onaylaması ise bir dönüm noktası olarak bu Batılı mimari üsluba dinî mimarinin kapılarını açacaktı. Böylece 18.yy başından itibaren küçük yapıların bezemelerinde görülen Barok etkiler, en yoğun ifade imkânı tanıyan dini mimariyle ancak yüzyılın ortasında Nur-u Osmaniye Külliyesinde buluşabilmişti.

18.yüzyılın sonuna doğru İstanbul’a gelen bazı Avrupa’lı yazarlar, Nur-u Osmaniye için yapılan ilk tasarımlarda, Avrupa’daki kiliselerin planlarından esinlenilmesine ulemanın karşı çıktığını iddia etmişti. Bu iddialar doğru olsa bile, ilk tasarımlardaki hangi unsurların itiraza konu olduğu tam olarak bilinememektedir. Muhtemel tepkilerle ilk tasarımdaki Barok mekândan planlarından geri adım atılmış olsa bile, yeni üsluptan vazgeçmeyen Sultan ve mimarları, klasik Osmanlı mimarisindeki mekân anlayışı ve geleneğin temel unsurlarıyla Barok sanatı birleştirmiş ve alışılmış yapı ayrıntıları yerine yeni bezeme unsurlarını ikame etmişlerdi. Belki de bu çözümlerde, Nur-u Osmaniye’den az bir süre önce inşa edilen Hekimoğlu Ali Paşa Camii’nin (1732) klasik üsluptan kısmen farklılaşan bezemelerindeki yaklaşım örnek alınmıştı. 

Batı sanatı yüzyıl başından itibaren Osmanlı sanatı ve mimarisini etkilemeye başlamış olsa da, III. Mustafa devrinin sonuna kadar (1774) Batı’dan hiçbir şekilde doğrudan herhangi bir formun aktarılmadığı, sonraki dönemlerde olduğu gibi Batılı modellerin doğrudan ithal ve taklit edilmesi yerine, yeniliklerin yorumlanmasıyla mimari geleneğin temel unsurlarının büyük oranda korunduğu görülmektedir. Bu dönemde Osmanlı’da süren özgüven ve geleneğe bağlılığın işareti olan bu anlayış, 18. yy İstanbul’unda özel tanımlara konu olan sanat eserlerinin ortaya çıkmasında büyük bir rol oynayacaktı. Ayazma (1761), Laleli (1763), Fatih Camii (1771) gibi anıtları etkileyen üslubuyla Nur-u Osmaniye’nin özgün Barok yorumu 18.yy Osmanlı mimarisinde bir dönüm noktası olarak çeyrek asır sürecek yorumlama dönemini başlatmıştı. 
Barok nitelemesini hak eden ilk külliye olan Nur-u Osmaniye’de, Osmanlı sanatçıları süregelen sanat ve teknik gelenekleriyle Barok sanatı yorumlamış ve kendine has bir karakteri olan Osmanlı Baroğu’nu ortaya koymuştu. Sanat tarihçileri ve mimarların erken değerlendirmelerinde, Osmanlı mimarlığı açısından kötü bir zevkin temsilcisi ve bir çöküş döneminin başlangıcı olarak görülen Barok Nur-u Osmaniye’nin güzellikleri, özellikle 20.yy ikinci yarısından itibaren fark edilmeye başlanmış, hatta Doğan Kuban tarafından “Osmanlı mimari tarihinde Edirne Selimiye Camii’nden sonra gelen en önemli anıt” ve “Osmanlı cami mimarisinin Mimar Sinan sonrası en önemli yapısı” olduğu bile ileri sürülmüştü. 

İstanbul’un ilk Barok Camisi olan Nur-u Osmaniye, tüm yapıyı saran özgün biçimleriyle Osmanlı Baroğu’nun en dikkat çekici temsilcisidir. Caminin temel mimari unsurları ve mekân kurgusunda geleneksel çizgiler devam etmekle birlikte, net bir Barok özellik gösteren oval avlusu, beşgen planlı mihrap nişi, taç kapıları, sütun başlıkları, yuvarlak kemerleri, cephesindeki plastr ve silmeleri klasik dönemden kesin bir ayrılışı gösterir. Büyük külliyelerin sonuncusu olan Nur-u Osmaniye, 18. yy’daki yenilik ve gelenek yorumunun en önemli ürünü olarak, sadece cami, türbe, kütüphane ve imaretin özgün planları ve kütle biçimi açısından değil, bütün ayrıntılarıyla Doğuda ve esinlendiği Batıda benzeri olmayan bir özgünlüğe sahiptir.
Cami, Fatih ilçesinde, Çemberlitaş’ın kuzeybatısındaki Doğu Roma döneminin ünlü Constantinus Forumu’nun bulunduğu alanda aynı adı taşıyan külliyede yer alır. Kapalı Çarşının güneydoğusunda yer alan külliyenin inşaatına 1748 yılında I. Mahmud döneminde başlanmış ve vefatından sonra tahta geçen kardeşi Sultan III. Osman’ın saltanatına rastlayan 1755 yılında tamamlanmıştır. Caminin inşaatı sırasında bina kâtibi olarak görev yapan Ahmed Efendi Târih-i Câmi-i Şerif-i Nur-u Osmânî isimli bir risale kaleme almıştır. Osmanlı mimarlığının çok az sayıdaki yazılı kaynaklarının en önemlilerinden birisi olan bu risale 1918 (1335-37) tarihli Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası’nın 49. sayısının eki olarak yayınlamıştır. Ahmed Efendi’nin yazdığı eserdeki bilgiler sayesinde, şimdiye kadar yapım süreci en iyi bilinen Osmanlı yapısı Nur-u Osmaniye’dir. Külliyenin inşaatı sırasında Hacı Hüseyin Ağa (1747-1750) ve Kara (Hacı) Ahmet Ağa (1750-1760) olmak üzere iki farklı mimarbaşı görev yapmıştır. Risaleye göre Bina Emini olarak görevlendirilen Ali Ağa, Simeon isimli bir gayrimüslimi kalfa tayin etmiştir. Rum asıllı olan Simeon Kalfa, binanın mimarı olarak kabul edilebilse de inşaattan sorumlu tek yetkili olduğunu söylemek imkânsızdır. 

Külliyede cami, hünkâr kasrı, medrese, imaret, kütüphane, türbe, muvakkit odası, sebil, çeşme ve yol cephelerine dizilmiş dükkânlar bulunmaktadır. Geniş bir dış avlu ile çevrili olan külliyede, imaret ve medrese ile cami arasından geçerek Kapalı Çarşının girişine ulaşan bir yol vardır. Külliyenin avlusu, rampa ile başlayıp camiye doğru uzanan hünkâr mahfilinin revakıyla ikiye ayrılmış, kuzey avluda kütüphane ve türbe konumlandırılmıştır. Cami ve iç avlu, altında altyapı ve sokak cephelerinde dükkânların bulunduğu yüksek bir platform üzerine kurulmuştur. 
Avlu-mihrap eksenine göre simetrik olan cami hariminin kurgusu, yalın bir geometrik esasa dayalı kare planlı baldaken biçimindedir. Cami harimi dört ana kemer üzerine oturan ve geçişinde pandantiflerin kullanıldığı büyük, merkezî, tek bir kubbe ile örtülüdür. Harimin avlu cephesi ile iki yan cephesi yönünde mahfil katı yer almaktadır. Ayrıca harimin her iki yan cephesinde dış sofalar tasarlanmış, şadırvanlar bu dış yan sofaların alt seviyesinde, harimin yan cephelerinde konumlandırılmıştır. 

Harimin her iki yanında, içte harim beden duvarı, dışta ise mermer sütun ve dalgalı kemerlerden oluşan bir arkadla sınırlanan dış sofalar yer alır. Harimin yan girişleri, bu sofalardan ulaşılan kapılardan sağlanmaktadır. Sofaların dış cephesinin alt seviyesinde abdest muslukları konumlandırılmıştır. Dış yan sofalar üst katta harim içine dâhil edilerek mahfile dönüşür. Caminin mahfil katı klasik dönem camilerine göre oldukça farklı bir kurguya sahiptir. Mermer sütun ve dalgalı kemer dizileriyle harimden ayrılan mahfil kat, üst seviyede, harimin üç tarafını U şeklinde harime taşmadan sürekli dolaşan maksureler biçiminde yapılmıştır. Harime bakan cepheleri büyük oranda açık olarak tasarlanan mahfil katının üst örtüsü kubbe ve tonozlarla oluşturulmuştur. Cami hariminin kuzey ve batı köşesinde yer alan ikişer şerefeli ve taş külahlı iki minare arasında beş açıklıklı son cemaat mahalli yer alır. Son cemaat mahalli ile bütünleşen revaklı avlu, dairesel bir plana sahiptir, ancak yapıda avlu dışında her hangi bir Barok yapı planına özenilmemiştir. Son cemaat ve avlu revaklarının kubbe ve tonozlardan oluşan örtüsünü dışta duvarlar, içte ise klasik sivri kemer yerine dairesel kemer ve granit sütunlar taşımaktadır.  

Cami, yüksek kasnaklı ana kubbesi, kıvrımlı payandaları, ana askı kemerlerindeki profilleri ve klasik dönem yapılarında görülmeyen biçimde öne çıkarılmış taşıyıcı elemanlarıyla vurgulu cephelere sahiptir. Kütle ve kurgu açısından Nur-u Osmaniye’ye benzeyen Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii’ndeki yalın geometriler, Nur-u Osmaniye’de yerini kare plan üzerinde yükselen tek kubbeli kütlenin etkileyici plastiğine, zengin profilli korniş ve pilastrlara, S ve C kıvrımlarına, içbükey ve dışbükey duvarlara ve üç boyutlu taş bezemelere bırakmıştır.  

Yapıda harim, dış sofalar, son cemaat mahalli, minareler ve revaklı avlunun genel konumu Osmanlı mimarlık geleneklerine uygundur. Harimde mekânın Barok karakterden uzaklığı mimari ayrıntılarla dengelenmiş ve üslubun sürekliliği korunmuştur. Bu ayrıntılar arasında ana askı kemerlerinin üzengi seviyesindeki içbükey korniş sayılabilir. Harimi baştanbaşa dolaşan ve üzerinde Fetih suresi yazılı bu korniş kesintisiz ilk örnektir. Camide klasik dönem boyunca kullanılan mukarnas ve baklavalı sütun başlıklarının yerini, stilize bitki motifli yeni Barok başlıklar, mukarnasların yerini ise istiridye kabuğu şeklindeki dairesel Barok profiller almıştır. 
Nur-u Osmaniye, özgün mimari özellikleri yanı sıra, yapım teknolojisi açısından da oldukça önemli bir yapıdır. Yapıda ana kayaya oturan ahşap kazıklı bir temel sistemi uygulanmıştır.

Ahşap kazıklar üzerine inşa edilen kârgir temellerle görünür üstyapı arasında zemine gömülü yüksek bir altyapı inşa edilmiştir. Cami harimi ve avlunun altında planda üstyapı geometrisine tamamen uygun bir biçime sahip geniş kesitli taşıyıcı duvarlarla inşa edilen bu bölümün üstü tonozlarla örtülüdür. Bu mekânda, tabanındaki haznelerde zemin sularının biriktiği birbirine bağlı küçük odacıklar ve o dönemde kullanılan teknikleri gösteren inşaat sırasında açılmış bir kuyu bulunmaktadır. Caminin görünür üstyapısında ise harim zemininden ana kubbe tepesine kadar dokuz ayrı seviyede yapıyı çepeçevre kuşatan çift demir kuşaklar yapılmıştır. Yapı, Ahmed Efendi’nin risalede ayrıntılarıyla bahsettiği bu demir kuşaklamalarıyla strüktürel demir kullanımı açısından Osmanlı inşaat teknolojisinde özel bir konuma sahiptir. Yapı, Tarihi Yarımada’da kubbe ölçüsü açısından Ayasofya ve Süleymaniye’den sonra üçüncü sırada yer alır. Süleymaniye ve benzer yapılarda merkezi açıklıkların geçilmesinde, ana kemerleri yatayda bir kaç kemer ve payanda sistemiyle destekleyen şemalar kullanılmıştır. Plan şemasında yatayda harimin genişlemesine gerek duymayan bir kurguya sahip olan Nur-u Osmaniye, Süleymaniye’ye yakın ölçülerdeki bir kubbeyi taşıyan en narin plan şemasına sahiptir. 

Nur-u Osmaniye’de Osmanlı mimarlık geleneğinin bütün bilgi birikimi, geçmiş depremlerden elde edilen tecrübeler, dönemin inşaat teknolojisi ve malzeme imkânlarının sentezlenmesiyle kârgir yapım tekniğinde önemli bir seviyeye ulaşılmıştır. 1766, 1894 ve 1999 yıllarındaki yıkıcı depremlerde, Tarihi Yarımada’daki benzer yapıların aksine Nur-u Osmaniye’de hiç bir hasar oluşmaması, üst düzey teknik tasarımı gösterirken, ölçeği itibariyle de yapıyı Osmanlı yapı mühendisliğinin en başarılı eserlerinden birisi haline getirmektedir. Nur-u Osmaniye Camii, Osmanlı mimarlık ve inşaat teknolojisinin geldiği üst noktayı temsil etmesi açısından, sahip olduğu tarihi belge, özgün mimari ve sanat değerleriyle ender nitelikte bir eserdir. Kültürlerarası etkileşimi gösteren mimari üslubunun benzersizliği ve özellikle kârgir yapım tekniğindeki nitelikleri ve gösterdiği teknik başarıyla dünya mimarlık tarihi açısından da önemli bir yapıdır. 

Ömer Faruk Dabanlı

Kaynaklar

• Ahmed Efendi. Târih-i Câmi-i Şerif-i Nûr-i Osmânî. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası İlavesi. sy. 49. İstanbul: Dersaadet, 1918.
• Ali Öngül. “Tarih-i Cami-i Nuruosmani”. Vakıflar Dergisi 24 (1994): 127-146.
• Doğan Kuban. Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme. İstanbul: 1954.
• Doğan Kuban. “Nur-u Osmaniye Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. c. 6. İstanbul: 1994.
• Doğan Kuban. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayınları, 2007: 100-103.
• Gül İrepoğlu. “Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Kütüphanesindeki Batılı Kaynaklar Üzerine Düşünceler”. Topkapı Sarayı Müzesi Yıllığı, 1. İstanbul: 1986, 56-72.
• Semra Ögel. “III. Mustafa Devri Yapılarında Yeni İfade Yolları Ve Bir Değişim Başlangıcı Olarak Nuruosmaniye Camisi”. International Congress of Turkish Art 09, 3. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991:  1-7.

Tarih, geçmişin incelenmesidir – özellikle geçmişin insanları, toplumları, olayları ve sorunları – ve bunları anlama çabalarımızdır. Tüm insan topluluklarında ortak olan bir arayıştır.

Hikayeler, kimlik ve bağlam
Tarih, muazzam bir hikaye, büyük kişilikler ve kargaşa ve zafer hikayeleriyle dolu yuvarlanan bir anlatı şeklini alabilir. Her nesil tarihe kendi bölümlerini eklerken, daha önce yazılmış bölümlerde yeniden yorumlayıp yeni şeyler bulur.

Tarih bize bir kimlik duygusu verir. Nereden geldiğimizi anlayarak kim olduğumuzu daha iyi anlayabiliriz. Tarih, yaşamlarımız ve varlığımız için bir bağlam duygusu sağlar. İşlerin nasıl olduğunu ve geleceğe nasıl yaklaşabileceğimizi anlamamıza yardımcı olur.

Tarih bize insan olmanın ne demek olduğunu öğretir, insan ırkının büyük başarılarını ve feci hatalarını vurgular. Tarih aynı zamanda, toplumlarımızı herkesin yararına daha iyi nasıl organize edip yönetebileceğimize dair ipuçları vererek bize örneklerle de öğretir.

‘Tarih’ ve ‘geçmiş’
Tarih okumaya yeni başlayanlar genellikle tarih ve geçmişin aynı şey olduğunu düşünürler . Olay bu değil. Geçmiş , daha önceki bir zamana, içinde yaşayan insanlara ve toplumlara ve orada meydana gelen olaylara atıfta bulunur. Tarih , geçmişi araştırma, inceleme ve açıklama girişimlerimizi tanımlar.

Bu ince bir fark ama önemli bir fark. Geçmişte olanlar zamanla sabittir ve değiştirilemez. Buna karşılık, tarih düzenli olarak değişir. Geçmiş somut ve değiştirilemez, ancak tarih geçmiş ve anlamı hakkında devam eden bir konuşmadır.

“Tarih” kelimesi ve İngilizce “hikaye” kelimesinin her ikisi de , geçmiş olayların bir anlatısı veya hesabı anlamına gelen Latince historia’dan gelir. Tarihin kendisi, birçok farklı insan tarafından anlatılan geçmişle ilgili binlerce hikayenin bir koleksiyonudur.

Revizyon ve tarihçilik
Bu hikayelerin birçoğu olduğundan, genellikle değişken, çelişkili ve çelişkilidir. Bu, tarihin sürekli revizyona ve yeniden yorumlanmaya tabi olduğu anlamına gelir. Her nesil geçmişe kendi gözünden bakar. Farklı standartlar, öncelikler ve değerler uygular ve geçmişle ilgili farklı sonuçlara ulaşır.

Tarihin zaman içinde nasıl farklılaştığı ve değiştiğinin incelenmesine tarihçilik denir.

Tarihsel anlatıların kendileri gibi, tarihin ne olduğuna ve alması gereken şekle ilişkin anlayışımız da esnek ve tartışmaya açıktır. İnsanlar tarihi araştırdıkça, tarihçiler geçmişin nasıl incelenmesi, inşa edilmesi, yazılması ve yorumlanması gerektiği konusunda farklı fikirler ortaya koydular. Sonuç olarak, tarihçiler tarihe farklı şekillerde, farklı fikir ve yöntemler kullanarak ve farklı yönlere odaklanarak veya öncelik vererek yaklaşabilirler. Aşağıdaki paragraflarda birkaç popüler tarih teorisi tartışılmaktadır:

Büyük bireylerin incelenmesi
Antik Yunan yazar Plutarch’a göre gerçek tarih, büyük liderlerin ve yenilikçilerin incelenmesidir. Tanınmış bireyler, kişilikleri, karakter güçleri, hırsları, yetenekleri, liderlikleri veya yaratıcılıkları aracılığıyla tarihin akışını şekillendirir.

Plutarch’ın tarihleri ​​neredeyse bu kişilerin biyografileri ya da ‘yaşam ve zaman’ hikayeleri olarak yazılmıştır. Bu büyük şahsiyetlerin eylemlerinin uluslarının veya toplumlarının gidişatını nasıl şekillendirdiğini açıkladılar.

Plutarch’ın yaklaşımı sonraki birçok tarihçi için bir model olarak hizmet etti. Yöneticilere veya liderlere odaklandığı için bazen ‘yukarıdan aşağıya’ tarih olarak anılır.

Bu yaklaşımın bir avantajı, erişilebilirliği ve göreceli kolaylığıdır. Bireyler hakkında araştırma yapmak ve yazmak, sosyal hareketler veya uzun vadeli değişiklikler gibi daha karmaşık faktörleri araştırmaktan daha az zordur. Plutarch’ın bireylere odaklanması genellikle okuyucular için daha ilginç ve erişilebilirdir.

Bu yaklaşımın temel sorunu, halk ayaklanmaları veya ekonomik değişimler gibi önemli bireylerden kaynaklanmayan tarihsel faktörleri ve koşulları gözden kaçırmaması, basitleştirmesi veya gözden kaçırmasıdır.

‘Değişim rüzgarları’ araştırması

Diğer tarihçiler, bireylere daha az odaklanmış ve önemli tarihsel değişim yaratan faktörlere ve güçlere bakarak daha tematik bir yaklaşım benimsemiştir. Bazıları, genel olarak ‘değişim rüzgarları’ olarak tanımlanabilecek şeylere odaklanır: insanların nasıl yaşadığını, çalıştığını ve düşündüğünü şekillendiren veya etkileyen güçlü fikirler, kuvvetler ve hareketler.

Bu harika fikirler ve hareketler genellikle etkili insanlar tarafından başlatılır veya yönlendirilir – ancak değişim için çok daha büyük güçler haline gelirler. ‘Değişim rüzgarları’ büyüdükçe, siyasi, ekonomik ve sosyal olayları ve koşulları şekillendirir veya etkiler.

Kayda değer bir ‘değişim rüzgarına’ bir örnek, ortaçağ Avrupa’sında hükümeti, toplumu ve sosyal gelenekleri şekillendiren Hıristiyanlıktı. Bir diğeri, siyaset, din ve doğal dünya hakkındaki eski fikirlerin altını oyan Avrupa Aydınlanmasıydı . Bu, uzun bir merak, eğitim ve yenilik dönemini tetikledi.

Marksizm 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıktı ve Rusya’da, Çin’de ve başka yerlerdeki eski düzene meydan okuyarak büyüdü ve bu ülkelerdeki hükümeti ve toplumu şekillendirdi. Keşif Çağı, Sanayi Devrimi, 1900’lerin ortasındaki dekolonizasyon ve 1900’lerin sonlarında Doğu Avrupa komünizminin gerilemesi, ‘değişim rüzgarlarının’ somut örnekleridir.

Meydan okuma ve tepki çalışması
İngiliz yazar Arnold Toynbee (1889-1975) gibi bazı tarihçiler, tarihsel değişimin zorluklar ve tepkiler tarafından yönlendirildiğine inanıyordu. Medeniyetler, yalnızca liderlikleri veya koşullarıyla değil, aynı zamanda zor sorunlara veya krizlere nasıl tepki verdikleriyle de tanımlanır.

Bu zorluklar birçok şekil alır. Fiziksel, çevresel, ekonomik veya ideolojik olabilirler. İç baskılardan veya dış etkenlerden kaynaklanabilirler. Kendi halkından veya dışarıdan gelebilirler.
Felsefede diyalektik, çok farklı bakış açılarına sahip iki veya daha fazla tarafın bir uzlaşmaya ve karşılıklı anlaşmaya vardığı bir süreçtir. Diyalektik teorisi, Alman filozof Georg Hegel (1770-1831) tarafından tarihe uygulandı.

Hegel, tarihsel değişimlerin ve sonuçların çoğunun diyalektik etkileşim tarafından yönlendirildiğini öne sürdü. Hegel’e göre, her tez (bir önerme ya da ‘fikir’) için bir antitez (bir tepki ya da ‘karşıt fikir’) vardır. Tez ve antitez, bir sentezin (‘yeni bir fikir’) ortaya çıktığı karşılaşma veya mücadeledir.

Devam eden bu mücadele ve gelişme süreci, insanlığa yeni fikirleri ve yeni gerçekleri ortaya çıkarıyor. Alman filozof Karl Marx (1818-1883) bir Hegel öğrencisiydi ve Hegelci diyalektiği kendi tarih teorisine dahil etti – ancak önemli bir ayrımla.

Marx’a göre tarih, ‘maddi diyalektik’ tarafından şekillendirildi: ekonomik sınıflar arasındaki mücadele. Marx, sermaye ve servet sahipliğinin çoğu sosyal yapı ve etkileşimi desteklediğine inanıyordu. Marx, genellikle diğer sınıfların pahasına, tüm sınıflar ekonomik koşullarını iyileştirmek için mücadele eder ve zorlar, diye yazdı.

Marx’ın maddi diyalektiği, sermaye sahibi sınıfların kârlarını maksimize etmek için üretimi kontrol ettiği ve işçiyi sömürdüğü bir siyasi ve ekonomik sistem olan kapitalizme yönelik sert eleştirilerine yansıdı.

Beklenmeyenlerin incelenmesi
Medeniyetlerin hayatta kalması ve başarısı, bu zorluklara nasıl tepki verdikleri ile belirlenir. Bu genellikle çalışanlarına ve ne kadar yaratıcı, becerikli, uyarlanabilir ve esnek olduklarına bağlıdır.

İnsanlık tarihi, birçok somut meydan okuma ve tepki örneğiyle doludur. Birçok ülke güçlü rakipler, savaşlar, doğal afetler, ekonomik çöküşler, yeni fikirler, ortaya çıkan siyasi hareketler ve iç muhalefetle karşı karşıya kaldı.

Örneğin kolonizasyon süreci, hem yerleşimcileri hem de yerli sakinleri kolonize etmek için büyük zorluklar içeriyordu. Yeni teknolojiler ve ticaretteki artışlar veya azalmalar gibi ekonomik değişiklikler, sosyal değişiklikler veya sınıf gerilimleri biçiminde zorluklar yarattı.

Diyalektiğin incelenmesi

Bazı tarihçiler tarihin tesadüfi ve şaşırtıcı, kendiliğinden ve beklenmedik şekilde şekillendiğine inanırlar.

Tarih ve tarihsel değişim genellikle kalıpları takip ederken, aynı zamanda öngörülemez ve kaotik de olabilirler. Zaman çizelgelerine ve doğrusal ilerlemeye olan hayranlığımıza rağmen, tarih her zaman açık ve beklenen bir yol izlemez. Geçmiş beklenmedik olaylar, sürprizler ve tesadüfi keşiflerle doludur.

Bunlardan bazıları, önceden tahmin edilemeyen, kontrol edilemeyen veya durdurulamayan tarihsel güçleri ve değişiklikleri serbest bıraktı. Birkaçı çok önemli zamanlarda geldi ve büyük önem taşıyan değişiklikler için ateşleme veya ‘parlama noktası’ olarak hizmet etti. Örneğin altının keşfi, tüm ulusların geleceğini şekillendiren altına hücumları tetikledi.

Haziran 1914’te Arşidük Franz Ferdinand’ın arabası Saraybosna’da farklı bir rota izledi ve I. Dünya Savaşı’na yol açan olayların birleştiği amaçsız Gavrilo Princip’i geçti . Amerikalı tarihçi Daniel Boorstin (1914-2004), tarihsel tesadüflere olan bu hayranlığın bir temsilcisi, Kleopatra’nın burnu daha kısa olsaydı ve böylece güzelliğini azaltsaydı, o zaman dünya tarihinin kökten farklı olabileceğini iddia etti.

Modern tarihçilik, tarih araştırmalarında nitelik ve nicelik açılarından patlamalar yaşamış ve tarihçilik geçmişte hiç olamadığı kadar iyi bir duruma gelmiştir. Bununla birlikte modern tarihçiliğin kendi içinde taşıdığı çok önemli sorunlar vardır. Bu sorunlar Avrupa Merkezcilik, tarihsiz toplumlar, ilerleme şeklinde sıralanabilir. Sorunların her biri Avrupa’yla örtüşen modern tarih düşüncesinde önemli çarpıklıkların olduğunu göstermektedir.

Batı tarihçiliğinin temel sorunlarından biri Camus’nün deyişiyle, Tanrı’nın tahtına tarihi oturtarak yeni bir din devleti kurmaktır (Camus 1965, 29). İnsan, kendini, insanının ürettiklerinden oluşan tarihle açıklamaktadır. Bu çabaların arkasında, Kilise’ye, dolayısıyla dine karşı başkaldırı bulunmaktadır. Mircea Eliade’nin deyişiyle, Din dışı insan, sadece çağdaş Batı toplumlarında serpilebilmiş ve kendine yeni bir varoluşsal konum hazırlamaktadır. Kendini Tarihin öznesi ve ajanı olarak kabul etmekte ve aşkın olana her türlü başvuruyu reddetmektedir. İnsan, kendi kendini yapmaktadır. Bunu da ancak, kendini ve dünyayı kutsallıktan kurtardığı oranda başarabilmektedir. Kutsallık onun özgürlüğünün karşısındaki asıl engeldir (Eliade 1991,180). Tarihin, kutsalın yerine geçmesi, her türlü eylemi meşrulaştırmayı kolaylaştırmıştır. Aklı merkeze alan ilerleme anlayışı, insan eylemlerine sınırlar getiren ahlaki ve dini ilkeleri bir kenara iterek, haz ve çıkar temelli referanslarla eylemleri meşrulaştırmayı kolaylaştırmıştır.

Avrupa Merkezcilik

Modern tarih düşüncesi Avrupa merkezci bir yapıya sahiptir. Bu yapının en önemli sorunlarından biri sömürgeciliktir. Blaut’un çerçevesini çizdiği Avrupa merkezciliğin teorik temeli, dünyayı Avrupalı ve Avrupalı olmayan şeklinde ikiye ayırmak ve iki yarının özelliklerine göre oluşturulmuştur. Avrupalıların sahip oldukları özellikler şöyle sıralanır: Avrupa doğal olarak ilerlemiş ve modernleşmiştir. Doğallıkla yaptıkları işler, icatlar, yenilikler, değiştirmeler daha iyi olmaları içindir. Değiştiğinden dolayı Avrupa tarihidir. İlerlemesinin temel nedenleri, Avrupalı zihni, Avrupalı ruhu, Batılı İnsan karakterleridir. Entelektüel ya da manevi unsurlar, yaratıcılık, tahayyül etme, icat, yenilik, akılcılık ve ahlâk gibi Avrupalı değerleri oluşturmaktadırlar. Avrupalı olmayan dünyadaki topraklar boştur. Boş topraklara Avrupalılar yerleştiklerinde boş topraklar dolmuş olacak ve tarihsiz topluluklar tarihin konusu olabileceklerdir. Avrupalı, getirdiği ve zorla kabul ettirdiği hizmetlerin karşılığını, hizmet verdiği ülkenin ya da bölgenin maddi zenginliklerini, tarım ürünlerini, madenlerini, sanat eserlerini kendi ülkesine taşıyarak, halkını da köle ya da işçi yaparak almaktadır. Avrupalı olmayanların özellikleri şöyledir: Avrupalı olmayanlar, durgun, değişmeyen, geleneksel ve geridirler. İcat, yenilik ve değişme doğal yapılarında olmadığından, bunları kabul etmezler. Avrupalı olmayanlar değişmediklerinden tarihli toplumlar değildirler. Avrupalı olmayanların ilerleyememe nedeni, entelektüel ve manevi unsurların eksik olmasıdır. Avrupa dışı topraklar boştur. Avrupalı olmayan dünya için, ilerleme, daha iyiye yönelme, modernleşme, Avrupa’nın ürettiği değerleri öğrenmekle mümkündür. Avrupalı olmayanların gerilik nedenleri, onların, vahşi olmaları, atalara tapmaları, medenileşememeleri, günahkarlıkları, kara büyü yapmaları, vampirlikleri ve baş belası insanlar olmalarıdır (Blaut 1993, 14-16). Bu temellendirmelere bağlı olarak, sömürgecilik meşrulaştırılmıştır. Bu meşruluk temelinden şu çıkarım yapılmıştır: “Beyaz adamın omuzunda taşıdığı yük, dünyayı uygarlaştırmaktır” (Ferro 2002, 50). Sömürgeciliği destekleyen yayılma teorisinin kökleri 16. ile 17.yüzyıllara gitmekle birlikte, 19 yüzyılda bilimsel bir teori halini almıştır (Blaut 1993, 18). Bu anlayış, 20.yüzyılda, bütün dünya tarafından, farklı nedenlerle büyük ölçüde benimsenmiştir.

Modern dönemde tarihçiliğin temel konularından biri de ulusçuluktur. Ulus temel değer olarak kabul edilmiş bütün diğer değerler ulus anlayışına göre biçimlendirilmiştir. Toplumsal kimliğin tanımlanması ulus üzerinden yapılarak toplumların kendilik bilincinde ulus merkezi bir konuma sokulmuştur. Ayrıca ulusçuluk vurgusu iktisadi gelişmeyi tetiklemiş ve siyasi birliğin güçlenmesini sağlamıştır. Tarihçilik de ulusçuluk değerinden hareket ettiğinden, kendi ulusunu yüceltmek ve diğer ulusları değersizleştirmek ve ortadan kaldırmak tarihsel bir gerçeklik olarak benimsenmiştir. Tarihin oyuncularının uluslar olduğu kabul edildiğinden, ulusların birbirleriyle mücadeleleri tarihin ilerlemesini sağladığı görüşü yaygın olarak benimsenmiştir. Ulus güçlendikçe tarihin ilerlemesine daha büyük katkılar sağlamaktadır. Ulusçuluğun sonuçlarından biri nasyonal sosyalizm olurken, diğeri uluslarla birlikte yaşayan etnik ve inanç grupları ile kabilelerin asimilasyonudur. Öte yandan gelişmiş ulusların dünya çapında yürüttükleri iktisadi ve siyasi rekabetler, gelişmemiş ulusların, iktisadi kaynaklarını tüketerek, onları fakirleştirerek, gelir dağılımında uçurumlar oluşturarak, siyasi birliklerini zayıflatarak onları sömürgeleştirmişlerdir. Gelişmemiş uluslarda ulusçuluk, gelişmişlere bağlanarak onlara benzemek ve onlar aracılığıyla gelişmeyi ummak şeklinde yorumlanmıştır. Bir bakıma sömürülmeyi gönüllü olarak istemektedirler. Ulusların birbirleriyle ilişkilerinde devletler temel kurum olarak süreçleri yönetmektedir.

Tarihin ilerleme, ulusçuluk ve Avrupa merkezci sunumunun sonuçlarından biri de Avrupa dışı toplumların genellikle tarihsiz oldukları iddiasıdır (Hegel 1956, 106; Spengler 1947 / I, 11; Levi-Strauss l984, 249-250). Bir toplumunun tarihsiz olmasının anlamı, Avrupalılar ayarında insan olmamalarıdır. Yani Avrupa dışı toplumlar, özelikle de yabani kabileler, insanımsı yaratıklar şeklinde görülmüşlerdir. Bu acımasız yargılardan kurtulmak için Avrupa dışı toplumların tarihçileri, modernlik adı altında öğretilen değerlerden hareketle kendi tarihlerini ulusçu bir anlayışla Avrupa tarihine iliştirmeye çalışmışlardır.

Modern tarih düşüncesinin en önemli sorunlarından biri de ilerleme anlayışıdır. İlerleme düşüncesi, Hint, Çin, Yunan, Roma, Hıristiyan Avrupa, Modern Batı Avrupa şeklinde sıralanan medeniyetler insanlık (dünya) tarihini oluşturduğu kabulüne dayanır. Sıralama Tanrı, doğa ya da benzer bir ilke tarafından belirlenmekte insanlık için iyi olan belli bir gayeye doğru doğa yasaları gibi yasalarla zorunlu olarak gitmektedir. Başka bir deyişle gayeye, yasaya dayalı zorunluluk nedeniyle ulaşılacaktır. Başka türlü olması mümkün değildir. Söz konusu gaye, dinlerin sunduğu gibi ölüm sonrasında değil, insanlar tarafından yer yüzünde yaşanacaktır. Modern Avrupa’da gerçekleşen bütün olaylar, icatlar, keşifler, gelişmeler, gayeye giden yolda zorunlulukla ortaya çıkan tarihsel gerçekliklerdir. Tarih metafizikleri tarafından ortaya konulan bu anlayışın bir başka temel vurgusu da yeni olan her şeyin eskilerden daha iyi olduğudur. Modern Batı Avrupa ulusları kendilerini ilerlemeyi gerçekleştiren unsurlar olarak gördüklerinden, toplumları ileri ve geri şeklinde bir hiyerarşiye tabi tutmuşlardır. Sömürgecilik ve sanayi devrimiyle güçlenip zenginleşen Batılı toplumlar, kabileleri ve iktisadi ve siyasi açılardan zayıf olan toplumları, ticaret, siyaset, din ve savaş gibi unsurlarla ezdikçe kendilerinin onlardan üstün olduklarına inanmışlardır. Ötekilerinin geri olmaları ve kendilerinin üstün olmalarını sağlayan değerler, ötekilerin yok edilmesini meşru hale getirmiştir. Batılı düşünürler, toplumların iktisadi ve siyasi şartlarına bağlı olarak uygulanan hiyerarşiyi tarihsel yasa olarak kabul etmişler ve teorik olarak temellendirmeye çalışmışlardır.

Avrupa merkezcilik, ulusçuluk, ilerleme anlayışları insanlık tarihi (dünya tarihi) anlayışının omurgasını oluşturmuştur. İlerleme değeri ve ilerlemenin temellendirme şekli olan medeniyetlerin sıralanması dünya tarihi şeklinde sunulmuştur. Sıralanan medeniyetlerin içerikleri de büyük ölçüde siyasi ve dini olaylarla anlatılmış, insanlığın ürettiği şeylere değinilmiştir. İnsan olmayı gerçekleştiren, dolayısıyla bütün insanlarda ortak olan değerler yerine uluslar ve medeniyetler üzerinden insanlık tarihi yazılmıştır. Dünyanın büyük bir kısmı yok sayılmıştır. Dünyayı, Avrupa merkezci bir tarihle anlatmak onu çarpıtmaktan başka bir sonuç vermemiştir. İnsanlık tarihi anlayışı, birleştiricilik yerine, ayırıcı, aşağılayıcı ve yok edicilik temeline oturtulmuştur. İnsanlık tarihi anlayışının bütün çarpıklığına rağmen, tarihsel sürecin bir sonucu olarak dünyanın siyasi ve iktisadi değerler çerçevesinde bütünleşmeye yönelmesi ve küresellik adı altında yeni biçime dönüşmesi önemlidir.

Yukarda sıralananların bir kısmı tarih anlayışında yatmaktadır. Toplumun geneli için tarih, şimdiyle köken arasındaki süreci anlatan hikayedir. Toplumsal bilinç çerçevesinde, toplumun geçmişi, geleneklerle, efsanelerle, kurumlarla, eğitimle topluma öğretilir. Toplumun varlığını düzen içinde sürdürmesi için geçmişleri hakkında genel bir inanca sahip olmaları gereklidir. Toplum tarihle bütünlüğünü yaşadığı kültürle sağlamaktadır. Diliyle, inancıyla, gelenekleriyle, kullandığı araç gereçle, sanatla yani gündelik hayatta kullandığı her türden unsur toplumu tarihin tarihi de toplumun doğal bir parçası haline getirmektedir. Bu ilişki hem modern medeniyeti kurup geliştiren toplumlar için hem de bu medeniyete sonradan katılan toplumlar için geçerlidir. Birinci öbek toplumlar için, toplumun geçmişle olan ilişkisi tarih araştırmalarının kavramsallaştırılmasıyla anlamsız hale getirilmiştir. Efsane, destan, gelenek, eleştirel yaklaşıma dayanacak türden unsurlar olmadıklarından, onların anlamsız oldukları kolaylıkla gösterilmiştir. Bunlara dayanarak tarih yazanlar da aşağılanmışlardır. Zamanla sözlü tarihi canlı tutan unsurlar etkilerini kaybetmişlerdir. Akademik tarihçilik, toplumların tarihlerine çok büyük önem vermelerine rağmen, toplum üzerindeki etkileri sözlü tarihle karşılaştırılamayacak kadar zayıf olmuştur. Tarih araştırmaları, aydınlar çevresini pek aşamamıştır. Ayrıca, modernlik hayatın temposunu hızlandırınca, geçmişle ilişkiler giderek zayıflamıştır. Geçmiş, toplumun doğal parçası olmaktan çıkmış, entelektüellerin düşünce malzemesi haline getirilmiştir. Dolaysıyla tarihlilik, entelektüel uğraşıların temel özelliklerinden biri olmaya devam etmiştir.

Medeniyete sonradan katılan toplumlar için durum daha farklıdır. Bu öbekte yer alan toplumlar, medeniyeti kuran toplumlara her açıdan bağımlı olduklarından tarihçilik anlayışlarını olduğu gibi taklit etmeye çalışmışlardır. Tarihçilikten kaynaklanan sorunları etkili bir şekilde yaşamışlardır. Ancak daha da önemlisi medeniyeti kurup geliştiren toplumlar tarihle ilişkilerini, tarih düşüncesinde büyük üretimler ortaya koyarak gerçekleştirmişler ve entelektüel düşünce üretimi konusunda tarihle bağlarını sıkı bir şekilde devam ettirmişlerdir. Bağımlı toplumlar ise, kendilerindeki tarih düşüncesiyle hesaplaşmadan, özelliklerini ortaya koymadan kolaylıkla onu bir kenara bırakıp, Batı tarihçiliğini “modernlik” adı altında almışlardır. Düşünce üretimi ya da sorunlara çözüm üretme derdi olmadığından, tarihçiler kendi tarihlerine gerekli ilgiyi göstermemişlerdir. Ayrıca, gelişmiş toplumların ürünleri gündelik hayata hızlı bir şekilde girişi, yeni ürünlerin yaygın kullanımı, toplumun geleneksel üretim tarzıyla geçmişle sürdürdüğü ilişkiyi koparmıştır. Modern olmaya çalışan toplumlar, kendi kendilerini, tarihsizleştirmekte dolayısıyla da kimliksizleştirmektedir.

Ayhan Bıçak

Birçok bağlamda belirtildiği gibi, tarih bilgisi sürekli doğa bilimleriyle karşılaştırmalı bir şekilde ele alınmıştır. Doğa biliminin bilgi yapısından çok farklı olan tarih bilgisi kendisine has niteliklere sahiptir. Tarih bilgisinin temel özelliği insanın kendisi hakkında olmasıdır. Tarihe ilişkin bilgilerin, insanın kendisi hakkında olması, insanın sahip olduğu değerler hem tarih olayının gerçekleşmesi sürecinde hem de olayın araştırılması sırasında, konuya dahil olmaktadır. Değerlerin konuya dahil edilmesi, hem olayın kendini hem de araştırılmasında öznelliğin yerinin büyük olduğunu göstermektedir. Öznelliğin içselleştirildiği bir alanda nasıl bir bilgiye sahip olunduğu aşağıda değerlendirilmektedir.

Tarih Bilgisi Türleri

Tarih düşüncesi başlığı altında yapılan açıklamalardan hatırlanacağı gibi tarih, insan olmanın şartlarıyla iç içe oluşmuş ve insanın varoluşunun sürekliliğine bağlı olarak varlığını sürdürmektedir. Tarihin insanla ilişkisi, varolmak için birbirlerine şart koşmak anlamında bilginin insanla ilişkisiyle aynıdır. Biri varsa diğeri de vardır anlamında birbirlerinin varolma şartlarıdırlar. Tarih bilgisi, insanın tarihliliğini sergileyerek kendilik bilincinin içeriğini de vermektedir. Bilinç ne olduğunun ve ne olabileceğinin farkına vararak eylemde bulunmaktır. Tarih bilinçli eylemlerden oluştuğundan tarih anlamak ve yorumlamak insan için kolay olmuştur.

Tarih bilgisi, köken, süreç ve olay bilgilerinden oluşmaktadır. Aşağıda görüleceği gibi bu üç unsur tarih bilgisinin yapısını biçimlendirmektedirler.

Köken Bilgisi: Köken bilgisi, insanın başlangıçta hangi şartlarda, hangi niteliklerle ve nasıl oluştuğunu konu edinmektedir. Bu konular çoğunlukla hakikati bildirdiklerine inanılan efsanelerle açıklanmışlardır. Felsefi açıklamalar da mantıksal bir temellendirmeden ibarettir. Vahiy temelli açıklamalar da belli bir din anlayışıyla sınırlı kalmıştır. İnsanın kökenin evrimle açıklama tartışmaları da sürmektedir. İnsanın kökenini farklı bağlamlarda açıklamalar olsa da ortak özellikleri tarihliliğin başlangıcına işaret etmeleridir. İnsanın ortaya çıkışı nitelikleri ve eylemleriyle gerçekleştiğinden, nitelik ve eylemlerinin sonucunda da tarihlilik mümkün olmaktadır. Her ne kadar köken anlayışları başlangıçta her şeyin mükemmel dolayısıyla değişmez olduğunu kabul etseler de bir şekilde insan mükemmelliği bozmakta ve tarihi süreci başlatmaktadır.

Kökende olup bitenlere ilişkin bilgiler esas itibarıyla efsanelerle açıklanmaktadır. Efsane, ilk atanın anlattığı hakikati bildiren kutsal öğretidir. Efsaneyle anlatıldıklarından hakikattirler ve onlara inanılmalıdır. Efsane temelli köken açıklamaları bütün dinlerde içkindir ve dinlerin temel unsurları arasındadırlar. Bununla birlikte toplumların köken efsaneleri birbirlerinden farklı içeriklere sahip olduklarından insanın nasıl oluştuğuna ilişkin çok sayıda inanç tarih boyunca sürdürülmüştür. Her toplum kendi köken efsanesini esas almakta ve diğerlerinin anlatımlarının yanlış olduğunu benimsediğinden, kendi inancının da yanlış olabileceğinin kanıtını oluşturmaktadır. Çünkü her inanç sistemi tek doğrunun kendisininki olduğunu varsaymaktadır. Bu durum da her hepsi doğru olacaktır ya da hapsi yanlış olmaktadırlar.

Felsefedeki köken açıklamaları da efsane temelli açıklamalardan çok farklı değildir. Düşünür kendi görüşünü mantıksal olarak temellendirmektedir. Temellendirmenin kökende olup bitene uyup uymadığının denetlenmesi söz konusu olmadığından bazı nadir örnekler hariç her zaman etkisiz kalmışlardır. Felsefi temellendirmenin etkisizliğinin bir nedeni de düşünürler farklı gerekçelerle farklı kökenlerden bahsetmeleridir. Evrim temelli açıklama da bilim çevrelerinde yaygın gözükse de çok etkili olduğu söylenemez. İnanç temelli köken açıklamaları baskın ve güçlü olarak devam etmektedirler.

İnsanın kökenine ilişkin bilgisi başından bu yana bir kurgu olarak ileri sürülmüştür. İlk insanın nasıl ortaya çıktığına ilişkin veriler tarihsel olaylara değil kurgulara dayandırılmaktadır. Tarihsel veri olmadığından köken açıklamaları insanların tamamını benimseyeceği bir noktaya ulaşamamaktadır. Tarih düşüncesi kökeni inanç bağlamında açıklarken, her toplum kendi inancında insana ilişik bir köken açıklaması bulunduğunda, bir sorun yaşamamaktadır. Ancak tarihçilik olaylara dayanmak durumunda kaldığından köken açıklamalarını yeniden oluşturamamakta ve tarih düşüncesindeki köken açıklamalarından haberdar etmekle sınırlı kalmaktadır.

Olay Bilgisi: Tarih araştırmaları, tarihsel süreci meydana getiren olayların araştırılmasıdır. Olaylar, insan eylemlerin sonucu olarak meydana geldiklerinden her birinde insan iradesi içkindir. Tarih olayının bilinebilmesini de sağlayan özellik de olayların insan tarafından bilinçle meydana getirilmesidir.

Evren ve doğa da dahil insanın gerçekleştirdiği her türden eylem tarih araştırmalarının konusu olmaktadır. Tarih araştırmaları her insan eylemini konu edinip değerlendirmesi mümkün değildir. Tarihçi, araştırdığı konuyu belirginleştirip açıklayacak olayları araştırma konusu yapmaktadır. Her hangi bir konuyla ilgili olarak milyarlarca tarihi olay olabilir; ancak tarihçi bunlardan birkaç tanesini çalışarak konusunu kurmaktadır. Olaylar, yalın bir şekilde oluşmazlar. Her bir olayın tahmin edilemeyecek kadar çok nedeninden bahsedilebilir. Aynı olayın sayısız başka olayın nedeni olur. Olayı oluşturan nedenlerin çokluğundan dolayı araştırma konusu yapılan her hangi bir olayı güvenilir bir şekilde ortaya koymak oldukça zordur. Dolayısıyla geçmişteki her hangi bir olay hakkında kesin olarak şöyle ya da böyle olmuştur, bu amaçla gerçekleştirilmiştir ve sonuçları şunlardır demek imkansızdır. İmkansızlığın nedeni, olaylar, çok sayıda insanın iradelerini kullanılarak meydana getirildiklerinden olayların gerekçeleri tam olarak bilinememektedir. İradeler birbirlerinden etkilenerek değiştiklerinden eylemi gerçekleştirenler niyetlerini yazılı bir şekilde belgelendirmediklerinden tahmin yapmanın ötesine geçilememektedir.

Olayların nedenleri araştırılırken ilkelere varmak aklın çalışma tarzı gereğidir. Olayların nedenlerini araştırmak sayısız neden unsurunu aşarak kökendeki ilk nedene varıncaya kadar gitmek gerekir. Çoğunlukla ilk neden olarak kabul edilen köken değeriyle araştırılan konu arasındaki bağlantılar zorlamayla kurulmaktadırlar. Çünkü uzun zaman dilimleri nedeniyle birbirlerinden uzaktırlar. Ayrıca nedenleri oluşturan insan eylemlerinin değişik anlamlarda yorumlanabilmeleri köken ile olay arasındaki bağları zayıflatmaktadır. Başka bir deyişle tarih araştırmalarının konusu olan tarih olayı net bir şekilde ortaya konulamamaktadır; ancak çeşitli yorumlarla anlatılabilmektedir. Olay hakkında belge çokluğu da bulanıklıkları ortadan kaldıramamaktadır.

Sergilenen özellikler nedeniyle bilgi nesnesi olarak olay hakkında kesin yargılara varmak imkanı yoktur. Tarihçinin ya da olayla ilgilenen herhangi bir kişinin bakış açısına göre olayın içeriği ve anlamı değiştirilerek yorumlanabilmektedir. Tarih bilgisi de bu şartlar altında oluşmaktadır. Bütün bu zorluklara rağmen olaylar tarihçiliğin en temel verileridirler. Olaylar soyutlanarak dondurulmakta ve öne çıkarılan nedenlerle açıklanarak ihtiyaç duyulan bilgiye ulaşılmaktadır. Güvenilir tarihçilik olayları belgelerle temellendirerek yapılmaktadır.

Olay Türleri, tarih bilgisinin yapısını daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır. İnsana ilişkin her şey tarihin konusu olduğundan her konu kendine özgü olaylarla incelenmek durumundadır. Konunun türüne bağlı olarak olaylar da birbirlerinden farklılaşmaktadır. Bazı konularda güvenilir hatta denetlenebilir bilgiler varken bazılarında güvensizlik çok ileri safhadadır.

Süreç Bilgisi: Önceki paragraflarda dile getirilen olayın özellikleri olayın kesin bilinememesine neden olmaktadır. Tarih olaylarındaki nedenlilik ilişkileri tarih bilgisini süreçlilik bilgisi niteliğini ağırlıklı hale getirmektedir. Süreç, olayların çok yönlü olarak birbirlerini etkilemeleriyle ve zaman içinde sıralanmasıyla gerçekleşmektedir. Başka bir deyişle, zamanda aynı olayla ilgili olayların birbirlerini takip etmeleri süreçleri oluşturmaktadırlar Süreç, olayların sabit değil sürekliliğini ve değişkenliğine işaret etmektedir. Herhangi bir olay, kendine başına olmuş bitmiş bir durum değildir. Yeni olay, çok sayıda benzer olayların etkisiyle oluşmaktadır. Oluştuktan sonra dönüşmeye ve dönüştürmeye devam etmektedir. Bir başka deyişle olay oluş halidir. İç ve dış nedenler aracılığıyla değişmeleri süreklidir.

Tarihçi, olayları değil olay süreçlerini araştırmaktadır. Konuya ilişkin ileri sürülen bilgiler süreçleri ifade etmek durumundadır. Olaylar meydana getirilirken, birbirleriyle etkileşirlerken, yorumlanırlarken akıl ürünü olarak dönüşmektedirler. Yine süreç içinde etkisizleşerek güncelliğini kaybedip toplumsal hafızanın derinliklerine gömülmektedir. Olayların süreç içinde gerçekleşip etkisizleşmeleri tarih bilgisinin güvenilirliğini sarsmaktadır. Özellikle modern bilgi anlayışı açısından değersiz denemeler yığını olarak görülmektedirler.

Tarihçilikteki doğru bilgi, yöntemin gerekliliklerine uygun olarak yapılan araştırmalarda ortaya çıkmaktadır. Kesinlik anlamı olmayan doğruluk, araştırma konusunun yöntem ilkelerince biçimlendirilmesiyle gerçekleşmektedir.

Doğruluk Sorunu

Tarihteki doğruluk sorunu gelenek ve belgelendirme olmak üzere iki şekilde açıklanmaktadır.

Gelenek: Geçmişe ilişkin bilgilerin doğruluğu bin yıllarca gelenekle sağlanmıştır. Konuyla ilgili geleneklerde yer alan anlatılar doğru kabul edilmişlerdir. Efsaneleştirilerek anlatımın da doğru kabul edilmelerinde çok önemli bir yeri olmuştur. Tarih yazımıyla birlikte efsaneleştirilmiş geleneksel anlatılar yazıya geçirilmişlerdir. Tarihçiliğin tarihinde tarih bilgilerinin doğruluğu sorunu çeşitli bağlamlarda tartışılmış olsa da asıl tartışma 19.yüzyıl ve sonrasında gündeme gelmiştir. Ancak tarih bilgisinde efsaneleştirme ve gelenekleştirerek anlatmak etkisini büyük ölçüde sürdürmektedir.

Kültürel yapıdaki her eylem tipi, değer sistemleri, kurumlar gelenekleşerek işlevlerini yapar ve meşrulaşırlar. Başka bir deyişle kültürel yapının tamamı geleneklerden oluşmaktadır. Her gelenek kendi kökenini ve hikayesini anlatan bir efsaneye sahip olduğundan kendi geçmişini de bildirmektedir. Gelenek, yapısı gereği geçmişin derinliklerine uzanmaktadır. Gelenekle icra edilen işin sistemleştirilmesi çok eski dönemlere uzandığı hissi güçlüdür. Özellikle de geleneğin pirine yapılan göndermeler ve efsaneler geleneği insanlığın başlangıçlarına kadar geri götürmektedir. Geleneğin işlevselliği ve efsanenin doğruyu bildirdiğine ilişkin inanç birleştiğinde o gelenek içinde yer alan herkes kendi hakikatini bildiğinden emindir.

Modern öncesindeki tarihçiliğin en baskın niteliği olan gelenekçilik, modern tarihçilikte iki şekilde devam etmiştir. İlki, çok sayıda önemli konu gelenekler üzerinden anlatılmaya devam edilmiştir. İkincisi, tarihçilik anlayışlarının gelenekleşmesidir. Gelenekçi yaklaşımın devam etmesinin nedenleri, her konunun tarihinin yazılmadığından dolayı gelenek temelli anlatımlar devam etmesi; tarihçilik tarzının akademik dil kullanımı tarih okumalarını akademisyenlerle sınırlı tutması, efsane temelli anlatımın kolay ve hoşa gitmesi şeklinde sıralanabilir. Geleneğin toplumlardaki gücü modern yaklaşımların da gelenekleştirmesini sağlamaktadır. Modern dönemin tarihçilik tarzları çeşitli gelenekler şeklinde birbirlerinden ayrılmışlardır. Herhangi bir modern dönem tarihçisi dahil olduğu geleneğin ilkelerinin, yaklaşım tarzının ve hedeflerinin değişmesi gerektiğin düşünmemekte ve her şeyiyle geleneği doğru bulmaktadır.

Kökenlere ilişkin her konu veri azlığı nedeniyle toplumda oluşmuş efsane temelli geleneklerle açıklanmaya devam etmektedir. Gelenek temelli açıklamalar doğru kabul edilirler; edilmek durumundadırlar.

Belgelendirmeyle sağlanan doğruluk modern dönem tarihçiliğinin belirleyici özelliği olmuştur. Olayın aydınlatılması için olayla ilgili yazılı belgelerin olması doğruluk sorununda önemli bir açılım getirmektedir. Olayın yaşandığı dönemin ve olayla ilgili belgelerden hareketle olayın incelenmesi açıklanma gücünü yükseltmektedir. Bu türden çalışmalara güven daha fazladır; çünkü olayla ilgili bilgiler olay hakkındaki yargıları desteklemektedirler. Dolayısıyla belgeye dayalı doğruluk ortaya çıkmaktadır. Ancak her belgenin tartışmalı oluşu ileri sürülen düşüncelerin doğruluğunu önemli ölçüde sarsmaktadır. Özellikle de ayın belgenin karşıt görüşleri desteklemek için kullanılmaları belgenin güvenilirliğini şüpheli hale getirmektedir.

Bütün sorunlarına rağmen tarih bilgisinin doğruluğunun en önemli verisi yine belgelerdir. Belge kullanımına ilişkin hususlar tarihçilik yöntemleri ileri sürülen bilgiler hakkındaki şüpheleri ortadan kaldırabilmektedirler. Belge fazlalığı nedeniyle geç dönemler açıklama gücü yüksek çalışmalarla anlatılabilmektedir.

Türk milleti; tarih boyunca adalet ve insan odaklı bir kültür, medeniyet ve devlet inşaası ortaya koymuştur. Bu tarihi birikimin gün yüzüne çıkarılması yönünde bugüne kadar birçok çaba sarfedilmiş ve bu çabalar neticesinde günümüz dünyasına ışık tutacak kazanımlar elde edilmiştir.

Bu itibarla günümüz hukuk teorisi ve uygulamaları için iyi bir kaynak sağlamak, bu yönde bilinç ve farkındalık oluşturmak amacıyla Türk Tarih Kurumu, Türkiye Adalet Akademisi  ve Türkiye Barolar Birliği iş birliği ile 25-27 Ekim 2021 tarihlerinde Ankara’da hâkim-savcılar, hâkim-savcı adayları, avukatlar, bilim insanları, akademisyenler, tarihçiler, hukukçular, öğrenciler, siyaset ve devlet adamlarının katılımıyla “Türk Hukuk Tarihi Sempozyumu” gerçekleştirilecektir.

Ülkemizin güzide üç kurumunun iş birliği ile düzenlenecek sempozyumun amacı; Türk hukuk tarihine yön veren metinleri, kurumları ve şahısları, tarihçi, hukukçu, bilim insanı, yazar, akademisyen, siyaset ve devlet adamları ile birlikte ele almak; hukuk tarihi birikimini günümüz koşullarında tartışmak ve bu alana katkıda bulunmak; adalet ve hukuk hayatımıza mukayese imkânı sağlamak, genç hukukçular ve kurumlar için bir modelleme imkânı sunmak ve bunun sağlayacağı bakış açısıyla hukukçu kimliğini tahkim etmektir.

Genel itibariyle dört döneme ayrılan Türk hukuk tarihine uygun belirlenen sempozyum ana başlıkları içerisinde; her dönem için Türk hukuk tarihine yön veren metinler ve kurumlar, Türk hukuk tarihine yön veren hukukçular ve devlet adamları, Türk hukuk tarihinde hukuk eğitimi başta olmak üzere bütün Türk hukuk tarihi konularını içeren tebliğ veya makaleler kabul edilecektir ve her dönem ayrı bir şekilde değerlendirmeye alınacaktır.

Türk hukuk tarihine ilişkin farkındalık oluşturmak ve genç hukukçuları bilinçlendirmek amacıyla düzenlenen bu sempozyumda sorumluluk almanız ve bu alandaki çalışmalarınızla katkı sunmanız için sizleri “Türk Hukuk Tarihi Sempozyumu”na davet ediyoruz.

Sempozyum Ana Başlıkları:

• İslamiyet Öncesi Türk Hukuku
• İslamiyet Sonrası Türk Hukuku
• Tanzimat Dönemi Türk Hukuku
• Cumhuriyet Dönemi Türk Hukuku

25-27 Ekim 2021 – Ankara

“Barkey’in analizi iki açıdan etkileyici. Bir, Osmanlı devlet merkezileşmesi problematiğini devlet gelişimi bağlamında daha geniş bir teorik tartışmaya taşıyor. Devlet dönüşümünü yapısal bir analize tabi tutarak, Osmanlı uzmanlarının yanı sıra bütün sosyal bilimcilere seslenebiliyor. İkincisi, Barkey 17. yüzyıl Osmanlı tarihine ilişkin mevcut yorumları boşa çıkaran yeni açıklamalar, anlatımlar ve yorumlamalar sunuyor.” Turkish Studies Association Bulletin

“Eşkıyalar ve Devlet birincil arşiv malzemesini ikincil kaynaklarla birlikte ustaca okuyabilen zengin bir kitap. Köylülerin taraf olduğu mahkeme kayıtlarını kullanan eser, eşkıyalığın yükselişi ve çöküşünün ayrıntılı bir analizini sunuyor. Bütün bunlar klasik Osmanlı sistemi ve on yedinci yüzyılın başlarındaki dönüşümüne dair açık ve iyi yazılmış bir metinle birlikte veriliyor.” American Journal of Sociology

Eşkıyalık nasıl ortaya çıktı? Osmanlı Devleti eşkıyalarla hangi yollarla pazarlık yaptı? Onları kendi konumu sağlamlaştırmada ve toplum üzerindeki hâkimiyetini sürdürmede nasıl kullandı? Savaşlar, vergiler ve idari yükümlülükler, Avrupa’da ve Osmanlı İmparatorluğu’nda devletin oluşumu konusunda ne tür sonuçlar doğurdu? Yaşanan olumsuzluklar karşısında Osmanlı köylüsü akılcı mı yoksa vurdumduymaz mı davrandı? Celalilerin asıl amacı neydi?

Karen Barkey bu ödüllü eserinde Osmanlı İmparatorluğu’nun en geniş sınırlarına ulaştığı, devlet kurumlarının yerleşmeye başladığı 17. yüzyıla odaklanıyor ve imparatorluğun bu dönemde karşı karşıya kaldığı en büyük sıkıntıyı, eşkıyalığı ele alarak merkezileşme metot ve sürecini irdeliyor. Devlet ve tımar sahipleri arasındaki gerilimi, yüksek rütbeli taşra görevlilerinin reaksiyonlarını, Osmanlı köylüsünün reflekslerini, eşkıyalığın ortaya çıkışını ve güçlenmesini, devletle eşkıyalar arasındaki ilişkileri çarpıcı bir bakış açısı ve oldukça akıcı bir üslupla ortaya koyuyor. Anadolu’da ortaya çıkan eşkıyalığın nedenlerini, seyrini ve Osmanlı İmparatorluğu’nun bu sorunla nasıl baş ettiğini hem arşiv belgeleri hem de ikincil literatürü harmanlayarak ele alıyor.

Eşkıyalar ve Devlet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi tarih, sosyoloji ve siyaset bilim disiplinlerinin harmanlandığı, sadece tarihçilerin değil bütün sosyal bilimcilerin mutlaka okuması gereken bir eser.

Rusya Çarlığı’nın oldukça çalkantılı ve karmaşık son döneminde gazeteci, yazar ve siyasetçi olarak yoğun faaliyet göstermiş olan Ariadna V. Tyrkova, 20. yüzyıl başı Rus entelejensiyasının benzersiz şahsiyetlerinden biridir. Onu özel kılan sadece savaşlar, isyanlar, iç çatışmalar, darbelerle dolu bir dönemde bir kadın olarak ön saflarda yer alması değil, inandığı değerlere olan bağlılığıdır. Düşünceleri uğruna hapse girmeyi, kovuşturmaya uğramayı göze alan Tyrkova, 1905 Devrimi’nden 1917 senesine, Çarlık rejiminin yıkılışına değin pek çok liberal ve meşrutiyet yanlısı gazetede yazılar yazmış, Anayasal Demokrasi (Kadet) Partisi’nin tek kadın üyesi olarak siyasette aktif faaliyet göstermiştir.

Çarlık rejiminin kovuşturmaları nedeniyle sık sık yurtdışına çıkmak zorunda kalan Tyrkova, 1911-12 yılları arasında İngiliz Morning Post gazetesinin muhabiri olarak aralıklarla Osmanlı topraklarında bulunmuştur. Tıpkı Rusya gibi son derece çalkantılı bir süreçten geçen Devlet-i ‘Aliyye’nin durumunu İstanbul’dan, içten gözlemleme fırsatı yakalayan Tyrkova, gerek üst düzey devlet adamları ve siyasetçilerle, gerek Türk yazarlarla, gerekse halktan kimselerle yaptığı görüşmelerle, yerinden aktardığı izlenimlerle gazetecilik becerisini göstermiştir.

II. Meşrutiyet Devri’nde iktidar-muhalefet ilişkilerindeki gerginliğe, Trablusgarp Savaşı’nın başkentteki yansımalarına, 1912 Meclis-i Mebusan seçimlerine birinci elden şahit olan ve ayrıntılı gözlemlerini kâğıda döken yazar, ayrıca dönemin önemli İttihatçı liderleri ve Türk aydınları olan Hüseyin Cahit Yalçın, Halide Edip Adıvar ile de görüşmeler, sohbetler yapmış, onları canlı bir şekilde tasvir etmiştir. Tyrkova, Türkiye’ye dair tüm gözlem ve notları Rusya’daki çeşitli yayın organlarında basıldıktan sonra, 1916 senesinde, I. Dünya Savaşı sırasında tek bir kitap halinde birleştirmiştir. II. Meşrutiyet Devri’ne dair birinci elden bir kaynak olan Jön Türkler ve İstanbul, okuyucuya dışarıdan, bir Rus liberalinin gözünden Türk tarihinin bu kritik dönemini zengin, canlı bir anlatımla kavrama fırsatı verecektir.

“Birinci ve İkinci Dünya Savaşları arasında Ortadoğu’daki Osmanlı kurumlarını ele alan muhteşem bir yeni tarih çalışması. İki savaş arası dönemin umutları ve hayal kırıklıkları Arap dünyasını bugüne dek şekillendirdi. Michael Provence’in merak uyandırıcı biçimde kaleme aldığı Son Osmanlı Kuşağı bugünün okurları için bu dönemi tekrar canlandırıyor.”          

Eugene Rogan, St. Antony College, Oxford Üniversitesi

Michael Provence Son Osmanlı Kuşağı’nda Ortadoğu’nun 20. yüzyıl tarihini 100 yıl boyunca çeşitli milletlerin doğuşu veya birtakım fikirlerin yükselişi bağlamında yorumlayan basmakalıp görüşleri bir kenara koyuyor ve iki Dünya Savaşı arasında Ortadoğu’da yaşananları Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemindeki eğitim faaliyetlerinin neticesi olarak ortaya çıkan bir kuşak çerçevesinde ele alıyor. Birinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında sömürgeci ve mandater İngiliz ve Fransız devletlerinin Ortadoğu’ya dayattığı yönetime kıyasla kendilerine daha adil bir yaşam sunan Osmanlı sistemini kaybetmenin sıkıntısını çeken, bu sistemi tekrar tesis edebilmek için çaba gösteren askerlerin, siyasetçilerin ve entelektüellerin mücadelesini canlı bir şekilde aktarıyor.

Michael Provence bu hikâyeyi anlatırken Osmanlı hakimiyetinin son dönemi ile sömürge dönemi arasında, kargaşa ve bilinmezliklere gark olmuş bu topraklardaki mülki ve askeri devamlılığa vurgu yaparak milli kimliklerin ve Arap milliyetçiliğinin nasıl bir gelişim süreci içerisinde oluştuğunu ortaya koyuyor ve bugün için Ortadoğu’yla özdeşleşmiş anlaşmazlık tohumlarının nasıl atıldığını gösteriyor. Bütün bir coğrafyada Osmanlı eski subay ve idarecilerinin liderliğinde manda güçlerine karşı halk destekli yürütülen mücadelenin panoramasını çiziyor.

Son Osmanlı Kuşağı, modern Ortadoğu tarihini şekillendiren, Osmanlı okullarında eğitim almış son neslin ömürleri boyunca süren mücadelelerini canlı şekilde anlatan bir kitap.