Fransa’nın bir bölgesinde köylülerin akşam duaları uzun zaman şu satırı içermekteydi: “Bizi bütün kötülüklerden ve adaletten koru.” Elbette Fransa’nın köylüleri “adalet” ve adalet kurallarını temsil eden devletle olan belirsiz ve düşmanca ilişkilerinde yalnız değillerdi.

Bu kitabın sayfalarında, insanlar ile onların hayatlarını yönetmek için adalet kuralları oluşturmaya çalışan devletler arasındaki bir takım merkezî ilişkileri tanıma fırsatını yakalayacaksınız. Neden bazı liderlerin vizyonlarını gerçekleştirmede daha çok, bazılarının ise daha az başarılı olduğuna ilişkin doyurucu cevaplar bulacaksınız. Birçok Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkesi, ellerindeki kaynaklara rağmen, toplumlarının davranışlarını yönlendirmede neden bu kadar zorlanıyor? Buna karşılık, neden çok az sayıda başka devlet böyle bir kontrolü kolayca oluşturabiliyor? Başarısız yasaların ve sosyal politikaların devletin kendisi üzerinde nasıl bir etkisi var? Bu soruları yanıtlarken Migdal, Üçüncü Dünya’da devletin rolüne daha önce bakılmamış bir perspektiften bakıyor. Güçlü Toplumlar ve Zayıf Devletler, devlet-toplum ilişkilerine ve Üçüncü Dünya’daki ekonomik, siyasal reform olanaklarına yönelik yeni bir yaklaşım sunuyor: Devletin diğer sosyal örgütlerle mücadelesini öne çıkaran bir devlet-toplum ilişkileri modeli ve devletlerin bu mücadelelerde üstünlük kurmasını sağlayan özelliklerini ele alan bir teori.

Hayatı efsânelerle karışan mutasavvıf Türk şâiri. 13. asrın türlü siyâsî çalkantılar ve dinî düşüncelerle, çöküş ve yeni doğuşların sancısıyla şekillendiği dağdağalı dünyâsında doğmuş ve yaşamıştır. Selçuklu otoritesinin zayıfladığı, Moğol baskısının ağırlaştığı, halkın ümitsizlik içinde kıvrandığı Anadolu coğrafyası hayır ve şerrin izâfiyetini, her şeyin Allah’ın takdiri olduğunu telkin eden sûfilerin fikirlerini yaymaları için de müsait bir zemîn hâline gelmişti. Kalenderîler, Babâîler, Haydârîler gibi türlü tasavvuf zümreleri ve Kazerûniyye, Ahmedîyye, Mevlevîlik gibi tarîkat topluluklarının veya onların ilk nüvelerinin bu çağda etkili ve yaygın olmaları bahsedilen içtimâî huzursuzlukların sonucu olarak görülebilir.

Dîvânında kendisinden Tapduklu olarak da bahseden Yunus Emre, Tapduk Emre’nin dervişidir. Geleneksel rivâyetlere göre Tapduk Yazıcızâde Ali’nin Tevârih-i Âl-i Selçuk’una göre bir Selçuklu şehzâdesi olan Barak Baba’nın, o da Sarı Saltuk’un halifesidir. O da Seyyid Mahmûd Hayrânî’nin halîfesi kabûl edilmektedir. Kendi dîvânında Hacı Bektaş’la ilgili hiçbir atıf olmayan Yunus Emre’yi yine de onunla ilişkilendiren anlatımlar bulunmaktadır: Eskişehir’e yakın Sarıköy’de fakir bir çiftçi olan Yunus, buğday almak için Karahöyük’e, Hacı Bektâş-ı Velî’nin tekkesine gider. Geri dönmeden evvel Hacı Bektaş ona buğday yerine nefes teklif eder; fakat buğdayda ısrarcı olması üzerine istediğini verir ve yollar. Yolda aklı başına gelen ve tükenip bitecek buğday yerine sonsuz nefesi istemediği için nâdim olan Yunus geri dönüp nefes ister; ama Hacı Bektaş, “Bundan sonra olmaz, biz o kilidin anahtarını Tapduk Emre’ye verdik, varsın nasibini onda bulsun” diyerek kendisini Tapduk Emre’ye yönlendirir. Yunus Emre’nin Tapduk’un hizmetinde bazı anlatımlarda otuz, bazı anlatımlarda kırk yıl çalışıp “Erenler dergâhına eğri odun girmez” diyerek bu zaman zarfında tekkeye hep düzgün odun taşıdığı, Tapduk’un kızıyla evlendiği ve onun nefesinin bereketiyle şâir olduğu belirtilir.

18 – 19. asır mutasavvıf şâirlerinden Süleyman Şeyhî’nin aktardığına göre Mevlânâ Yunus için, “İlâhî menzillerin hangisine çıktımsa bu Türkmen kocasının izini önümde buldum, onu geçemedim” demiştir. Onun târihî şahsiyeti de bulanıktır. Kimilerince Orhan ve I. Murad dönemlerini idrâk ettiği, Yıldırım zamanına ulaştığı hatta Kânûnî devri şâirlerinden sayıldığı bile olmuştur; fakat A. Erzi’nin bulduğu bir belge sâyesinde 1240 civârında doğup seksen iki yıl yaşadığı anlaşılmıştır. Yaşadığı yerle ilgili olarak da ihtilâflı fikirler bulunmakla birlikte Orta Anadolu’da, Sakarya nehri civârında doğup Nallıhan’a yakın Emrem Sultan’daki zâviyede, Taptuk Emre dergâhında ömür sürdüğü genel olarak kabûl görmektedir.

A. Gölpınarlı’ya göre, Yunus Emre’nin okuma yazma bilmeyen bir halk şâiri olduğu yönündeki iddialar da dîvânında sergilediği geniş kültürü, Hint, İran, Yunan ve Roma mitolojileriyle Kur’ân kıssalarından, sûfî menkıbelerinden, klâsik İslâm edebiyâtı figürlerinden bahsetmesi, Arapça ve Farsça terkipleri de yerli yerince kullanabilmesi bu iddiâları cerh etmektedir.

Mensup olduğu tarîkat konusunda da ihtilâflar olmakla birlikte A. Y. Ocak, Yunus Emre’nin bir Kalenderî-Melâmî dervişi olduğunu, bu yola Yesevî geleneğine bağlı yarı göçebe bir kültürden gelen popüler bir sûfî olan Tapduk Emre kanalıyla girdiğini belirtmektedir.

Yunus’un tekke kültüründen gelmesine rağmen Mevlânâ çapında bir panteist; fakat millî ruhtaki tesirinin lirizmi, yalınlığı ve Türkçesi dolayısıyla onunla kıyaslanmayacak derecede yüksek olduğu söylenmiştir. Bu sebeple olsa gerek, ona, Anadolu’da pek çok mezar yeri ve makam da atfedilmiştir. Bu, şüphesiz sevilen ve paylaşılamayan kişiliğiyle, yapmış olduğu seyahatlerin de izlerini taşıyan bir kutlu karmaşadır. Tesiri ve insancıllığı, asırlar sonra cumhuriyetin kurucu kadrolarının eliyle bir cumhuriyet hümanizmi yaratmak amacıyla da kullanılmış, bu durum belki de yaşamıyla ilgili menkıbelere yeni bir örtü olarak eklenmiştir.

Göktürk Ö. Çakır

Kendi verdiği isimle Vesîletü’n-necât, halk arasında meşhur olan adıyla Mevlid’in yazarı olan Osmanlı müellifi, şâir. Çelebi olarak adlandırılmasından âlim ve ârif bir kişi olduğunu anladığımız Süleyman Çelebi Bursa’da doğmuştur. Bir Mevlid nüshasında yer alan kayıtta bu eserin şâir 60 yaşındayken yazıldığı bilgisi yer aldığından ve eserin bitiş târihinin de bilindiği hesaba katılarak (H. 812) doğum yılı kesinlik kazanmaktadır.

Kendisi hakkında bir doktora tezi hazırlayan N. Pekolcay’a göre kaynaklarda Çelebi’nin, Orhan Gâzi’nin sevgisini kazanmış, aynı zamanda silâh arkadaşlarından olan ve yine aynı Osmanoğlu Beyi tarafından İznik’te adına bir medrese kurulan, Muhyiddin Arabî’nin Füsûsü’l-hikem’inin şârihi ve bir rivâyete nazaran Osman Gâzi’nin de kayınbirâderi bilinen Şeyh Mahmud’un torunu olduğu belirtilmiştir.

Süleyman Çelebi bir süre kahraman Osmanoğullarından Sultan Yıldırım Bâyezid’in Dîvân-ı Hümâyun imamı olarak görev yapmış, daha sonra da Emir Buhârî’nin tavsiyesiyle, inşâsı 1400’de tamamlanan Ulu Cami’nin imamlığına getirilmiştir. Kimi kaynaklar kendisini Yıldırım Bâyezid’in oğlu Süleyman Çelebi’nin musâhibi saysa da yine Pekolcay’a göre, Timur gâilesiyle patlayacak Osmanlı iç savaşının bu tâlihsiz şehzâdesi, ömrünün uzun bir dönemini Bursa dışında geçirdiği için bu mümkün görünmemektedir.

Yazdığı Mevlid’iyle Peygamberimizi doğumundan irtihâline kadar mesnevî tarzında ve remel bahrinde tebcil eden Süleyman Çelebi milletimizin en çok bildiği ve okuduğu, yalın ve temiz Türkçesiyle asırlar boyu Osmanlı Türklerinin gönüllerini dilhûn eden ve onların torunlarını da aynı şekilde teshîr etmeyi sürdüren bir edebî anıt kurduğu gibi, dinî bir gelenek ve ihtifâlin de doğmasına yol açmıştır. Milletimiz Peygamberin velâdetinin yıldönümlerinde, çeşitli dinî törenlerde, ölümlerde, doğumlarda, hayırlı işlerin başında Kur’an’la berâber onun şiirini de dinlemekte ve bu millî estetik asırlardır yaşatılmaktadır. Devlet katında mevlid kutlamaları pek çok tafsîlât ve teşrîfatla gerçekleştirilmiş, 1910’dan îtibâren mevlid bir bayram olarak kânunlaşmıştır. Diğer yandan Türk milletinin yüce Peygamberinin doğumunu Erbil Atabeyi Muzafferü’d-din Kökböri’den bu yana kutladığı da unutulmamalıdır.

Süleyman Çelebi’nin, ölümsüz eserini yazmasını sağlayan motivasyona dâir bilinen rivâyet şöyledir: Bâtınî meşrepli İranlı bir vâiz Ulu Cami’de vaaz verirken Bakara sûresinin 285’inci âyetine atıf yaparak peygamberlerin arasında fark bulunmadığını, Hz. Peygamberin Hz. İsa’dan üstün tutulamayacağını söyleyince cemaatten bir Arap buna îtirâz edip kendisini aynı sûrenin 253. âyetinde peygamberlerden bir kısmının diğerlerinden faziletli kılındığına dâir ifâdelerle ilzâm etmiş; halkın vâizin tarafını tutmasıyla mesele büyümüştü. İşte bu hâdiseye çok üzülüp galeyâna gelerek “Ölmeyüp İsâ göğe bulduğu yol / Ümmetinden olmagiçün idi ol” beytiyle eserine başlayan Süleyman Çelebi daha sonra onu tamamlamıştır.

Büyük ve millî hizmetiyle Tanrı’nın mağfiret iklimine girmiş olmasını dilediğimiz bu hisli Türk şâiri imamlığını yaptığı Ulu Cami’ye defnedilmiş, 1950’lerdeki yol genişletme çalışmaları sebebiyle naaşı Çekirge Yolu üzerinde yer alan bugünkü türbesine nakledilmiştir. Onu şüphesiz ilk Osmanlı pâyitahtı Bursa’nın ve bütün Türk milletin mânevî ulularından saymak ve hâtırâsını tâzim etmek bir millî ve dinî vazifedir.

Göktürk Ömer Çakır

Harflerin ve sayıların kutsallığı görüşünü benimseyen ve onlara sembolik anlamlar atfederek yorumlamaya çalışan bâtınî bir düşünce olan Hurûfîliğe mensup mutasavvıf ve şâir. İran kaynakları Şiraz’da, Osmanlı kaynaklarından bâzıları ise Bağdat ve Diyarbakır’da, çağdaşı olan İbn Askalânî  ise Tebriz’de doğduğunu belirtmiştir. Anadili Türkçe olan ve 16. asır Osmanlı tezkîre yazarı Âşık Çelebi’ye göre Türkmen aslından gelen Nesîmî, bâzı kaynaklara nazaran Hurûfîliğin kurucusu Fazlullah’ı Şirvan’da tanımıştır ve onun dâmâdıdır. Fazlullah’ın ölümünden sonra asıl şöhretine kavuşmuş olan Nesîmî, Anadolu’ya geldiğinde bu coğrafyada fikirleri için uygun bir vasat bulamayarak Halep’e gitmiştir. Burada o yıllarda Halep’e uğrayan Şeyh Bedreddin’le de görüşmüş olma ihtimâli bulunmaktadır.

Sonraki zamanlarda Dulkadıroğlu Ali Bey, Karakoyunlu hükümdârı Cihan Şah ve Fâtih Sultan Mehmed gibi beyler onun fikirlerinden etkilenmiş; fakat yaşadığı dönemde, ulûhiyet iddiâsı dolayısıyla Halep’in sünnî çevrelerinin tepkisini üzerine çekmiş ve hakkında çıkarılan bir fetvânın gereği, Memlûk Sultânı Melikü’l-Müeyyed’in (Şeyh el-Mahmûdî)onaylaması sonrasında saltanat nâibi Emir Yeşbek’in Nesîmî’nin boynunu vurup derisini yüzmesi sûretiyle yerine getirilmiştir. Vahdet-i vücutçuluğu, Allah’ın Âdem’de ve tüm insanlarda, bilhassa Fazlullah’ta tecelli ettiği düşüncesini, insan organlarının çeşitli sırları yüklendiğine dâir inançlarını, Kur’ân’ı şifrelerden mürekkep bir kutsal metin olarak gösteren tevillerini Türkçe şiirlerinde açıklıkla dile getirmesi Hurûfî düşüncesinin yayılmasında Fazlullah’tan daha etkili olmasını sağlamış ve pek çok menkıbeye konu olmuştur.

Nesîmî, Alevî – Bektâşîlerin yedi büyük şâirinden biri ve mazlum bir velî şehid olarak kabûl edilmektedir. O, aynı zamanda, Oğuz lehçesiyle oluşmaya başlayan klâsik ve âhenkli, coşkun ve lirik şiir dilinin kuruluşunda yeri olan ve sonraki Hurûfî meşrepli mutasavvıf şâirleri de etkilemiş önemli bir edebiyat târihi figürüdür de.

Göktürk Ömer Çakır

Türk güldürü edebiyâtının önde gelen figürü olarak Nasreddin Hoca’yı tek bir mücessem kişide aramak doğru mudur bilinmez; ama millî hayâtımızın bir cüzü olduğu ve nüktedan Anadolu insanının pratik zekâ, kavrayış, lâfı gediğine koyma, özlü ve hakîmâne ifâde gibi kaabiliyetlerinin onda tecessüm ettiği ve bizim ayrılmaz bir parçamız olduğu bir doğrudur. N. Albayrak’a göre, “Yaşadığı dönem, doğum ve ölüm yılları, tarihî kişiliği ve ailesi hakkındaki bilgiler tartışmalıdır. Yaşadığı dönem ve yöre hakkındaki en önemli kanıtlar Akşehir’deki türbesi, soyundan geldikleri söylenen kişilere ait mezar taşı kitâbeleri ve adına kurulmuş olan vakıfla ilgili Fâtih Sultan Mehmed devrine ait bir arşiv belgesidir. Kaynaklarda yer alan bilgilere göre Nasreddin Hoca, Sivrihisar’ın Hortu köyünde 605 (1208) yılında doğdu. Köyün imamı olan babası Abdullah’tan sonra bu görevi kendisi üstlendi.

Ardından Akşehir’e göç etti, burada kadılık yaptı ve 683 (1284) yılında öldü.”

Kabûl edilen en doğru bakış açısı yukarıdaki kayıttır. Yine de Hoca hakkındaki çeşitli aktarımlardan bahsetmekte fayda var. Bunların arasında Halîfe Hârun Reşid döneminde (786 – 809) yaşamış olduğundan tutun, Harezm hükümdârı Alaeddin Tekeş’in (1172 – 1200) muâsırı olduğundan veya 13. asırdaki Selçuklu hükümdarlarından bir Alâeddin’in çağdaşı olduğuna yâhut Timur’la Bâyezid devrinde yaşadığına dek türlü rivâyetler vardır; fakat Türkçe’de Hoca’dan bahseden en eski yazma eser Cem Sultân’ın maiyetindeki Ebû’l-Hayr Rûmî tarafından kaleme alınıp 1480’de tamamlanan, Sarı Saltuk’un menkıbelerinin anlatıldığı Saltuknâme’dir.

İsmâil Hâmi Dânişmend, anonim bir Selçuknâme’ye dayanarak Hoca’nın Moğol istilâsı devrinde zarâfet, talâkat ve siyasetiyle halkı zâlim Moğolların baskısından kurtarıp haracı hafifletmeye çalışan bir halk babası olduğunu ve Konya’da Sultanlığın müstevfîlik, yâni Mâliye Nâzırlığı, makâmına gelerek bu işleri hallettiğini aktarmıştır. Yine aynı kaynağa göre Çobanoğulları’nın üçüncü emîri Muzafferü’d-din Yavlak-Arslan’ın oğlu olan “Nasıruddîn”, babasının saltanat kavgalarında maktul düşmesi üzerine onun yerine bey olmuştur. Dânişmend, Konya’daki sergüzeştinde geçen Selçuklu Mesud’un ve Moğol idarecinin (Geyhâtu) 

sonraki anlatılarda Bâyezid ve Timur’la, Moğolların da Tatarlarla yer değiştirdiğini öne sürer ve bu vesîleyle ilginç bir kariyerle onu reel târihe bağlar.

Hoca’nın fıkraları kültür tarihçiliğinin meselesi olarak ele alınmış ve kendisi, kişiliğini yansıtan bâzı eski güldürü edebiyâtı kahramanlarının envanterini devralan bir figür olarak görülmüştür. Bunların başında 10. asırda Kûfe’de Fazâra kabîlesinden Cuhâ adlı bir nükteci kişi gelmektedir. Fehim Bayraktareviç’e göre 10. asır Arap bibliyografı İbnü’n Nedîm’in el-Fihristadlı kitabında da Cuhâ Fıkraları Kitabı (Kitab-ı Nevâdir-i Cuhâ) olarak geçen ve bizden önce Batı’ya ulaşan bu güldürü hikâyeleri 15 ve 16. asırlarda Türkçe’ye çevrilerek Nasreddin Hoca’ya mâl edilmiştir. Ayrıca Fars edebiyatına da yansıyan Cuhâ çevirileri Acem şâirler kanalıyla daha eski târihlerde de Anadolu’da bilinir hâle gelmiş olabilir. Nitekim Mevlânâ’da birkaç Cuhâ hikâyesi yer almaktadır. Diğer yandan, Cuhâ isminin “Hoca” olarak bir tehâfül geçirdiğini söylemek de bu vesîleyle kolaylaşır gibi olsa da bunu Farsça’da seçkin erkek anlamındaki hâce’ye bağlayanlar da vardır.

Nasreddin Hoca salt Arap Cuhâ’dan neşet etmiş demek zordur; fakat Türk dünyâsında pek çok güldürü karakterini içine aldığı veya doğurduğu bir gerçektir: Karakuş, Behlül, Ahmet Akay, Navöi, Aldarkösö, Apandi (Efendi) gibi yerel veya anonim nitelikli isimler kanalıyla geniş bir coğrafyada fıkraları anlatılmıştır. Ayrıca fıkraları kanalıyla Türkçemiz pek çok deyim ve atasözü kazanmıştır. Bunlardan bir kısmı özgün fıkralarda yer aldığı gibi, sonradan işlenmiş fıkralar du tip anonimleşmiş sözlere kaynaklık etmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Adını Fenercilik sanatına nisbetle aldığı söylendiği gibi kimi kayıtlarda Horasan civârına kimi kaynaklarda da Yenişehir ile İnegöl taraflarına lokalize edilen yâhut Karaman veya Amasya köylerinden olduğu söylenen bir Fenâr’da doğmuş olması dolayısıyla bu lakabı alması daha muhtemeldir.

Osmanlıların kuruluş ve Timur gâilesiyle bir iç harbe düçâr olduğu felâketli bir dönemde yaşayan Molla Fenârî Osmanlı geleneğine nazaran ilk Osmanlı şeyhülislâmı olarak kabûl edilmektedir. İznik’te ve Amasya’daki medreselerde dönemin ünlü isimlerinden dersler aldıktan sonra Kâhire’ye gitmiş, dönüşünde Çelebi Mehmed döneminde, kadı olarak tâyin edilmiştir. Daha sonra muhtelif defalar Mısır’a gidip gelmiş, bâzı kaynaklara göre bu dönüşlerde ticâretle uğraşmıştır. Onun tüm ulemâya mercî olarak şeyhülislâm tâyin edilmesinin (II.) Murad döneminde (1425) gerçekleştiği yazılmaktadır.

Zamânının en büyük bilginlerinden sayılan ve şer’î ilimlerde söz sâhibi olmakla berâber tasavvufî ve felsefî metinlerle de ünsiyet peydâ etmiş, M. Aşkar’a göre kuvvetli bir mantıkçı olarak, Aristo’yu Anadolu’nun İslâmî tefekkür dünyasına ve Osmanlı medresesine sokan da kendisi olmuştur. Hayatıyla ilgili ve belki de müteselsil tesirini ortaya koyan en ilginç örnek, öğrencilerinden Kâdızâde-i Rûmî’yi matematik ve astronomi tahsîl etmesi için Semerkand’a yollaması ve Kadızâde’nin orada Uluğ Bey’in himâyesinde büyük âlim Ali Kuşçu’yu yetiştirmesi ve bu mukaddes ilim halkasının son zinciri olan Kuşçu’nun büyük Fâtih’in şehrine çağrılmasıyla oluşan kutlu netîce ve berâberliklere sebep olmasıdır.

Aklî ilimlerde önde gelen bir âlim olarak felsefe ve mantık metodolojisi ile aynı zamanda tasavvuf yolunun da Osmanlı Anadolusu’ndaki en büyük ilk temsilcilerinden sayılan Molla Fenârî bu konuda en çok İbnü’l Arâbî’den ve onun öğrencisi Sadreddin Konevî’den etkilenmiştir. Yine Aşkar’a göre Osmanlılar’da Davud-ı Kayserî’den sonra bu yolun tanınıp benimsenmesindeki en büyük rol de Fenârî’ye âittir. O aynı zamanda Fahreddin Râzî, Saadettin Taftazânî gibi isimlerin de Osmanlı eğitim sistemi içine girmesini sağlamıştır. T. Görgün’ün ifâdesiyle “Molla Fenârî’nin kendisinden önceki entelektüel birikimden yararlanma hususunda kapsayıcı bir bakış açısına sahip olması, farklı ya da çatışan düşünce geleneklerini birbiriyle uyuşacak tarzda yeniden ele alabilmesini sağlamış ve daha yüksek bir düzeyde gerçekleştirilecek bir sentezi düşünürün asıl gayesi haline getirmiştir. Din ilimleri olarak fıkıh ve kelâm, felsefî analiz ve teorik kanıtlama yöntemi olarak mantık, vahdet-i vücûd metafiziği olarak tasavvuf bu düşünce sisteminde dinî ve aklî meşruiyet sorunu yaşamadan bir arada bulunmaktadır. Bu yaklaşımıyla Fenârî kendisinden sonraki Osmanlı düşünce ve ilim hayatına yön vermiş şahsiyetlerden biridir.” Ayrıca asırlarca Osmanlı medreselerinde okutulacak eserler telif etmiş olması, kültür ve düşünce târihimizdeki ağırlığı hakkında bir fikir verebilir.

Göktürk Ömer Çakır

13. asır Anadolusu’nun büyük mutasavvıf şâiri. Feridun bin Ahmed-i Sipehsâlâr’a göre babası “Belhli Ahmed Hatîbî oğlu Hüseyin’in oğlu, devrinin kutbu Sultânü’l Ulemâ Bahâeddin Veled’in” oğlu olan Mevlânâ’nın soyu Peygamberin ilk halifesi Ebûbekir’e çıkmaktaydı. Tabiî din ulularıyla ilgili bu nevi şecerelerin bir gerçeklik taşımadığını belirtmek gerekir. Bu çeşit sunum bu çeşit insanlarda bir tercüme-i hâl geleneği gibidir. Herkes veya o herkesin muakkipleri kendileriniyâhut ulularını ya Peygamberin yâhut çevresindeki büyük sahâbelerin nesebinden görmek ister. Diğer yandan babası için devrinin kutbu denilse de kendisinden söz eden çağdaş hiçbir kaynakta adının geçmemesi ve Mevlânâ dolayısıyla bilinir olması çok tanınmadığını da ortaya koymaktadır. F. Lewis’e göre Mevlânâ Belh’te değil oraya 250 km. uzaklıktaki Vahş’ta (Bugünkü Tacikistan sınırlarında) doğmuştur. Yine ona göre memleketinden uzakta olan taşralıların, memleketleri sorulduğunda yaşadıkları yere en yakın kültür merkezini söylemeleri bir gelenekti ve îtibârlarına katkı sağlardı. Bahâeddin Veled ve âilesi daha sonra Semerkand’a göçmüş,  şehir 1219’da Moğol tahrîbâtıyla yerle bir olmadan en az üç yıl önce de buradan ayrılmışlardır. Horasan’dan başlayan ve kronolojisiyle uğrak yerleri bulanık olan bu yolculuk Bağdat ve Arabistan’dan sonra Şam tarîkiyle onları Malatya’ya ulaştırır. Daha sonra Sivas ve Mengücek başkenti Erzincan’da da kalan âilenin yolu en son Larende’ye düşer. Yine Lewis’e göre Sipehsâlâr’a güvenecek olursak 1221’den îtibâren Bahâeddin ve âilesi artık Konya’dadır. Sultan Veled ve Ahmed Eflâkî’ye dayanacak olursak bu varışın senesi 1229’dur.

Mevlânâ’nın hayâtındaki en önemli hâdiselerin başında şüphesiz Kalenderî dervişi Şems-i Tebrîzî ile karşılaşması gelmektedir. Bu karşılaşmanın ilk nerede ve ne şekilde olduğuna dâir çeşitli rivâyetler olmakla birlikte o ândan îtibâren sûfî şâirin irşad işini bırakıp vaktini sürekli Şems ile geçirdiği ve Divân-ı Kebîr adlı eserinin bu ilişkiden doğduğu bilinmektedir. Ayrıca Şems’in, bu yakınlığın yarattığı kıskançlık dolayısıyla Mevlânâ çevresindeki bir grup tarafından tahminen 1247’de öldürüldüğü kaydedilmiştir.

Mevlânâ, âlim ve sûfî bir şâirdir. R. Öngören’e göre onun dinî ve tasavvufî görüşlerinin kaynağı Kur’an ve sünnettir. “Canım tenimde oldukça Kur’ân’ın kölesiyim ben. Seçilmiş Muhammed’in yolunun toprağıyım…” diyen bu mutasavvıf, cumhuriyet dönemi hümanizm anlayışının kabûl edilebilir bir figürü olarak ele alınmış, evrensel bir çağrının ve kardeşlik ülküsünün müncîsi olarak resmedilmiştir. Oysa onun zannedildiği gibi engin bir hoşgörüsü yoktur. Meselâ Halep’teki Şiilerden bahsederken onların Hz. Hüseyin için tuttukları yası ve ritüellerini yadırgar. Onlara, Hüseyin’e değil kendi harap dinlerine ve gönüllerine ağlamalarını salık verir.

Ayrıca sürekli atıf yapılan “Ne olursan ol gel…” çağrısı da ona değil, 967 – 1040 yılları arasında yaşamış Horasanlı mutasavvıf Ebû Saîd-i Ebû’l-Hayr’a âittir. Yine de “Pergel gibiyim; bir ayağımla şeriat üstünde sağlamca durduğum halde öbür ayağımla yetmiş iki milleti dolaşıyorum” dediğini görmezden gelmemeliyiz. Onun 13. asır Anadolu siyâsî târihinde oynadığı rol de tartışmalıdır. Moğol tazyîki altındaki Anadolu’da bir işbirlikçi veya bu yabancı işgâlin sancılarını mümkün olabildiğince hafifletmeye çalışan bir figür olduğu yolunda iki görüş arasında salınıp durmaktadır.

Oylumlu Divân-ı Kebîr’i hâricinde, türünün diğer örneklerinden ayrılması için Mesnevî-i Mevlevî olarak da bilinen kitabı, edebiyâtımıza en fazla tesir eden eserlerden biridir. Ayrıca sağlığında kaydedilen sohbetlerinin vefâtından sonra derlenmesiyle oluşturulmuş Fîhi mâ fih ve Mecâlis-i Seb’a adlı vaaz ve sohbet derlemesiyle günümüze ulaşmış, devrinin önde gelen şahsiyetlerine yazdığı Mektuplar’ı da bulunmaktadır.

Göktürk Ömer Çakır

Ailesi ve Tahsil Hayatı

Mikail Bayram’ın ailesi İran’ın Hoy kasabasındandır. Köken olarak Azeri Türkü’dür. Küresinliler adında Sünni bir oymağa mensup olup, artan Şii tahakkümü ve Türk-İran siyasi ilişkilerinin nihai neticesi sonucunda I. Dünya Savaşı sırasında Türkiye’ye iltica etmişler ve Van’ın Saray ilçesine yerleşmişlerdir. Annesi Zübeyde Hanım, Babası İsmail Bey’dir. Babası uzun dönem çiftçilik yapmış daha sonra Maliye Tahsildarlığı görevini yürütmüştür. 1971 yılında da bu görevden emekli olmuştur.

Mikail Bayram babasının ilk evliliğinden doğan beş çocuğundan en büyüğüdür. Babası ikinci bir evlilik yapmış ve yedi kardeşi daha dünyaya gelmiştir. Toplam 13 kardeştirler. Mikail Bayram 14 Mart 1940 yılında Van’ın Saray ilçesinde dünyaya gelmiştir.

İlk okuldan mezun olduktan sonra ancak üç sene sonra orta okula kayıt olmuştur. Bu süre içerisinde ailesinin yaşadığı ekonomik zorluklardan dolayı köy işlerinde çalışmıştır. Fakat okumaya olan merak ve istidadı neticesinde bireysel olarak asla okuyup-öğrenmekten kopmamış, özellikle de Kerem ile Aslı, Köroğlu vb halk hikayelerini okumuş, ayrıca köylerde aşık geleneğini devam ettiren ve temsilcisi olan isimlerden hikâyeler dinlemiştir.

Köy hayatının en önemli geleneğini teşkil eden ve uzun kış gecelerinde bütün köylülerin belirli evlerde toplanıp okudukları Kara Davut, Enverü’l Aşıkin, Ahmediye ve Muhammediye hatta bazen Farsça okunan Bostan, Gülistan, Şeh-nâme gibi eserleri okumuş ve dinlemiştir. Bu tür eserler onun kişiliğinin ve zihin dünyasının gelişiminde birçok katkısı olduğunu her zaman ifâde etmiştir.

Ortaokul hayatına o dönemde yakın civarda orta okul olmadığı için köyüne yaklaşık 17 km uzaklıkta yeni açılan bir orta okula kaydolmuş ve eğitimini burada sürdürmüştür. Özellikle bu dönemde ilçede mevcut bulunan medreseye de devam etmiş orada İslami ilimler hususunda ilk eğitimini almaya başlamıştır. Bu yaşlarda yerel şair, aşık ve saz üstadlarının çevresinde olmuş onlardan çeşitli eğitimler almıştır. Medrese de Farsça hocası Mikail Bayram’ın şiire olan ilgisini keşfederek erken yaşlardan itibaren ona özel olarak Farsça eğitimi vermeye başlamıştır.

Orta Okul hayatının nihayetinde her ne kadar ailesi ekonomik zorluklar dolayısı ile okumasını tasvib etmedi ise de o İmam Hatip Lisesi’ne devam etme kararlığında olduğundan dolayı ve yakın ilçelerde Lise olmaması sebebi ile Van Atatürk Lisesi’ne kayıt yaptırmıştır. 15-16 yaşlarında bir genç olarak Van’ın merkezine gelmiş fakat kalacak yeri olmadığı için 3 ay kadar bir süre Van’ın çeşitli camilerinde kalmıştır. Yaşadığı bütün zorluklar onun okuma aşkına ve isteğine engel teşkil etmemiş ve geometri, astronomi, fizik dersleri de kuvvetli olan Mikail Bayram bu derslerden kurslar vererek geçimini sağamaya çalışmıştır .

Bu dönemde Van’ın çeşitli cami ve medreselerinde tanınmış hocalarından eğitimler almış. Özellikle Şark Klasikleri başta olmak üzere doğu edebiyatı ve tarihi üzerinde kendisini geliştirmiştir.

Liseyi bitirdikten sonra birinci tercihi İlahiyat okumak olduğu için 1961 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ne kaydolmuştur. Arapça ve Farsça yetkinliği üniversite hocası olan ve o dönemde Farsça konusunda ülkenin önde gelen isimlerinden olan Necati Lugal’ın dikkatini çekmiş ve okul dışında hocasının Maltepe’de bulunan evinde iki sene kadar ileri Farsça eğitimleri almıştır. Özellikle her Pazar günü yaklaşık üç saat kadar süren bu derslerde Doğu Edebiyatının en önemli temsilcileri olan Ömer Hayyam, Mevlana, Muhammed İkbal, Hafız gibi isimlerin eserlerini incelemiş ve okumuşlardır.

Hocası Necati Lugal’in Mikail Bayram’ın hayatına yön verecek ve onun ilmi çalışmalarında yetkinleşmesini sağlayacak bir isteği onun hayatını değiştirmiştir. Hocası Cebeci Maarif Kütüphanesi’nde bulunan Âşık Paşa’nın yazma eser “Garib-nâme” adlı eserini kendisi için kopya etmesini istemiştir. Ömrü boyunca el yazması eserler ile çalışacak olan Mikail Bayram’ın el yazması eserler ile tanışması ilk defa hocasının bu isteği ile olmuştur.

Üniversite ikinci sınıfta iken bitirme tezi konusunu “Zerdüşt ve Avestası” olarak belirleyen Mikail Bayram 1966 yılında üniversiteden mezun olmuştur.

Üniversite hayatı boyunca birçok ünlü ilim adamının öğrencisi olma şerefine nail olmuştur. Bu hocaları arasında derslerini ilgi ile takip ettiği hocaları başta Felsefeci Hilmi Ziya Ülken, Sanat tarihçisi Suat Kemal Yetkin, Tefsir ve Hadis hocası Tayyip Ökiç, İslam ve Seçuklu Tarihi hocası Neşet Çağatay, Osman Turan ve Mehmet Altay Köymen zikredilebilir.

Üniversite hayatı boyunca Necip Fazıl Kısakürek’in tesirinde olan Mikail Bayram, Büyük Doğu Dergisi ve Derneği’nin Ankara Temsilciğinin kurucularından biri olmuştur ve başkanlığını da yürütmüştür.

Çalışma Hayatı

Üniversiteden mezun olduktan sonra öğretmenlik mesleğine başlamış ve 1966’da Adana Kız Lisesi’nde ve sonrasında Adana İmam-Hatip Lisesi’nde meslek dersleri öğretmenliği yapmıştır.

1968 senesinde ise giriş sınavını kazanarak Konya İlahiyat, o dönemki adı ile Konya Yüksek İslam Enstitüsü’ne Fars Dili ve Edebiyatı öğretim üyeliğine tayin olmuştur. Konya’dan sonra Kayseri Yüksek İslam Enstitüsü’ne tayin olmuştur. 1975 senesinde ise İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde “Şeyh Nasiruddin Mahmud’un Hayatı, Çevresi ve Eserleri” başlıklı tezi ile doktor ünvanını almıştır. Aynı yıl Bursa Yüksek İslam Enstitüsü’ne kurucu olarak atanmış ve Enstitü’nün kuruculuğunu yapmıştır.  Mikail Bayram İlahiyat Fakülteleri’nde toplam 12 yıl Fars Dili ve Edebiyatı öğretim görevlisi olarak çalışmıştır.

1970 yılında T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu hazırlama heyeti içerisinde yer almıştır. Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi’nde yaklaşık 1000 kadar eserin tavsifini yapmıştır. 12 Eylül Darbesi sonrası bu görevden uzaklaştırılmıştır. Fakat kısa bir süre sonra IRCCICA adına Konya ve Çevresinde bulunan el yazması eserlerin tavsif edilmesi ile görevlendirilmiş ve İslam Konferansı Teşkilatı tarafından kendisine takdir belgesi verilmiştir.

1980 yılında Konya Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne tayin olmuş ve burada Osmanlı Paleografyası, İslam Tarihi, Selçuklu Tarihi dersleri vermiştir. Aynı zamanda lisans öğreniminden hocası da olan rektör Prof. Dr. Neşet Çağatay’ın derslerini de devam ettirmiştir.

Uzun yıllar Akademi’de yaşadığı zorluklar neticesinde geçte olsa 1990 yılında Doçent olmuştur. 1994 yılından emekli olduğu tarih 2007’ye kadar da hem bölüm başkanlığı hem de Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı Başkanlığı görevini yürütmüştür.

Tez Çalışmaları

Lisans öğrenimini “Zerdüşt ve Avestası” üzerinde çalışması ile bitiren Mikail Bayram bu çalışması süresince sadece Hindoloji Kürsüsü başkanı Prof. Dr. Abidin İtil’den bilinen en eski Farsça olan Pehlevice dersleri almıştır. Meşhur İranlı alim Firuzanfer’in Türkiye ziyaretinde tercümanlığını yapa İtil Farsçası ile Firüzanfer’in dikkatini çekmiş taktir ve hayranlığını kazanmıştır.

Yüksek Lisans için İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden meşhur alim Tahsin Yazıcı ile çalışmış ve Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi’ndeki el Yazması eserleri incelemiştir. Özellikle bu çalışma süresince Mikail Bayram Metail’ül İman adlı bir eseri keşfetmiş ve daha sonra bu eserinin yazarının diğer el yazması eserlerini de keşfetmiş ve müellifin Şeyh Nasiruddin olarak tanınan Ahi Evren’e ait olduğunu kimliği ile tespit etmiştir. Doktora tezini de bu şahsın hayatı, çevresi ve eserleri çerçevesinde ele almış ve hazırlamıştır. Özellikle jürisinde bulunan Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Mikail Bayram’ın bir tarihçi gibi çalıştığını ve bu alanda çalışmaya devam etmesini taktiri ile belirtmiştir.

İstanbul’da bulunduğu yıllarda alanında ülkenin en önemli edebiyat tarihçilerinden olan Abdülbaki Gölpınarlı’nın çevresinde bulunmuş ve ondan bu alanda önemli dersler almıştır.

Uzun yıllar boyunca İstanbul’da düzenlenen Türkoloji Kongrelerine katılan Mikail Bayram sunduğu tebliğler ve görüşleri ile uzun yıllar tartışmaların odağı haline gelmiştir. Hocası Neşet Çağatay’ın teşviki ile “Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum” adlı çalışması ile doçentlik tezi hazırlamış fakat akademi çevrelerindeki belirli isimler tarafından sansür edilmiş ve doçentliği toplamda 3 kez olumsuz sonuçlanmıştır. Fakat bütün bunlara rağmen geçte olsa Mikail Bayram hakkı olan doçentliği almıştır.

İkinci Bölüm

Eserleri ve Makaleleri

         Kitapları

1. Te’lif Kitapları

Fatma Bacı ve Bâcıyân-ı Rûm ( Anadolu Bacıları Teşkilâtı)

Mikâil  Bayram  bu  çalışmasında,  Anadolu  Selçukluları   zamanında  Türkmenkadınların mensup oldukları bacı teşkilatının kuruluşu, yapısı ve faaliyetleri bu teşkilatın kurucusu ve bilinen ilk lideri Fatma Bacı’nın gerçek şahsiyeti, hayatı ile ilgili geniş bilgilere yer vermiştir.

Ahi Evren ve Ahi Teşkilatı’nın Kuruluşu

Bu çalışmada Ahi Evren’in hayatı ve gerçek kişiliği, yaşadığı dönemin fikrî ve siyasî olayları, Ahi Teşkilatı’nın kuruluşu ve mahiyeti hakkında geniş bilgiler verilmiştir.

Mikâil Bayram, el yazması eserler üzerinde yaptığı çalışmalar neticesi Ahî Evren’e ait olduğunu tespit ettiği yirmiye yakın eseri ve içeriklerini kitabın bu bölümünde yazmıştır. Bu itibarla bu kitap, Ahi Evren’in kendi eserlerine dayanan ilk çalışma özelliği taşımaktadır.

Mikaîl Bayram’ın Ahî Evren’e ait olduğunu tespit ettiği ve bu kitapta yer verdiği eserler şunlardır:

*Metâli’ül–İmân: İlahiyata dairdir.

*Tabsiratü’l–mübtedi ve tezkiretü’l müntehi: Ahi Evren’in en tanınmış eseridir.

Tasavvuf felsefesine ait bir çalışmadır. Eserin kısa adı Tabsıra’dır.

*Menâhic-i Seyfî: Şii mezhebi ilmihalidir.

*Letâif-i Gıyâsiye: Dört cilt halindedir ilk cildi felsefe, 2. cildi ahlak ve siyaset, 3. cildi fıkıh, son cildi dua ve ibadet hakkındadır.

*Letâif-i Hikmet: Sultan II. İzzeddin Keykavus’a sunulmuştur. Siyasetname türünde bir eserdir.

*Âğâz u Encam: Vasiyetname türünde bir eserdir. Ahi Evren’in son eseridir.

*Mürşidü’l-Kifâye: I. Alâeddin Keykubat’a sunulmuştur. Ruhun bekasına dair bilgiler içeriri.

*Tuhfetü’ ş-şekür: Ahi Evren, Sadru’ddin Konevî’ye yazdığı mektupta bu eserden bahsetmektedir. Eser kayıptır.

*Ulum-i Hakikî: Ahi Evren. Letâif- i Hikmet’te bu eserden bahsetmektedir. Eser kayıptır.

*İlmü’t-teşrih: Tıbba dairdir

*Yezdan-şinâht: Felsefe üzerinedir.

*Müsâri’ü’l-müsari: Reddiye türünde bir eserdir. (Şehristani’ye karşı yazılmıştır)

*Medh-i fakr u zemmi-i dunya: Sühreverdi el-Maktul’ün vasiyyesinin tercümesidir.

*Tercüme-i el-Elvâhu’l- imâdiyye: Sühreverdi el-Maktul’den tercümedir.

• Tercüme-i en- Nefsü’n- natıka: İbni Sina’dan tercümedir.
• Tercüme-i Kitâbü’l- hamsin fi usuli’d-din: Fahrü’d-din Raz.’den tercümedir.
• Tercüme-i et-Teveccühü’l- etemm nahva’l- hakk: Konevi’den tercümedir
• Tercüme-i Miftâhu’l- gayb: Konevi’den tercümedir.

Şeyh Evhadü’d-Din Hâmid el- Kirmanî ve Evhadiye Tarikatı

Bu çalışmada Anadolu Selçuklu dönemi mutasavvıflarından Hâmid el Kirmani ve Evhadilik hareketi hakkında bilgiler yer almaktadır.

Fil Olayı’nın Mahiyeti (Fil Suresinin Yeni Bir Yorumu)

Bu çalışmada Kur’an-ı Kerim’in 105. suresi olan Fil Sûresi’nin içeriği ve nasıl anlaşılması gerektiği üzerinde durulmuştur.

Mikâil Bayram Fil Olayı ile ilgili tespitlerini ilk olarak 1994 yılında I. Kur’ân Sempozyumuna tebliğ olarak sunmuştur. Bu sempozyuma sunulan tebliğ ve konuşmalar da 1995 yılında yayınlanmıştır. Bu bildiride yer alan tebliğe yeni tespitler eklenerek bu kitap hazırlanmıştır.

 Tarihin Işığında Nasreddin Hoca ve Ahi Evren

Mikâil Bayram, kitabın uzun giriş bölümünde doktora çalışması nedeni ile el yazması eserler ihtiva eden kütüphaneleri incelediği; bu incelemeleri esnasında Ahi Evren’e ait olan yirmiye yakın eser tespit ettiğini açıklamıştır. Bu eserler sayesinde Ahi Evren’in tarihi kişiliğini inceleme imkânı bulduğunu belirterek, tarihçilerin de arşiv belgelerini ve el yazması eserleri inceleyerek Anadolu Selçuklu devrinin çeşitli meselelerine açıklık getirecek çalışmalar yürütmeleri tavsiyesinde bulunmuştur. Kendisine A. Yaşar Ocak tarafından yöneltilen Ahi Evren’in tarihi kişiliğini netleştiremediği şeklindeki eleştirisine “Bir İddiaya Cevap” başlığı ile yanıt vermiştir.

Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar

Mikâil Bayram’ın Anadolu Selçukluları dönemindeki dinî ve fikrî faaliyetler ile siyasî olaylara dair makalelerinin yer aldığı bu çalışma 240 sayfadır.

Kitapta yer alan makaleler şunlardır.

*Selçuklular Zamanında Anadolu’da Bazı Yöreler Arasındaki Farklı Kültürel Yapılanma ve Siyasi Boyutları.

• Danışmendoğulları Devleti’nin Dini Siyaseti.
• Türkiye Selçuklularında Devlet Yapısının Şekillenmesi.
• Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Hoca Ahmed-i Yesevi’nin Rolü.
• Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi.
• Anadolu Selçukluları Zamanında Evhadi Dervişler.
• Bacıyân-ı Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı.
• Asır Başlarında Maveraünnehir’de Faaliyet Gösteren Bir Bahşi İle İlgili Bir Haber. Türkiye Selçukluları Uç Beği Denizlili Mehmet Bey.
• Hacı Bektaş-i Horasanî Hakkında Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler.
• Yunus Emre Eskişehirli (Sivrihisarlı) Olabilir mi?

*Baba İlyas Horasani ve Cihad-Namesi.

• Ereğli’de Metfun Olan Şeyh Şıhabü’d-din Makbul Kimdir?
• İbni Sina ve Ahi Evren.
• Sadru’d-Din Konevî Kütüphanesi ve Kitapları.
• Türkiye Selçukluları Tarihi Hakkında Yeni Bir Kaynak.

Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler

Bu çalışma, Mikâil Bayram’ın tarih ve kültür tarihi alanında yapılan çalışmalarda meydana gelen hataları tespit ettiği, aynı zamanda bir kısım yazarlara yönelik eleştiri türündeki makalelerinden bir kaçının yer aldığı kitabıdır.

Kitapta yer alan makaleler şunlardır:

*Sadru’d-din Konevî ile Ahi Evren Şeyh Nasuri’d-din Mahmut’un Mektuplaşması Meselesi.

*Baba İshak Harekâtının Gerçek Sebebi ve Ahi Evren ile İlgisi.

*Babaîler İsyanı Üzerine.

*Baba İlyas Horasani ve Cihâd-Nâmesi.

*Menakibu’l-Kudsiye’nin Neşri Hakkında.

*Yunus Emre Eskişehirli (Sivrihisarlı) Olabilir mi?

*Anadolu’da Te’lif Edilen İlk Türkçe Eser Meselesi.

*Anadolu Selçukluları Zamanında Bilimsel Zihniyet ve Bilimin İşe (Üretime) Dönüştürülmesi Anlayışı ve Uygulaması.

*Usta Bir İntihalci ve Eseri (İslamiyet ve Türkler)

*Pardona pardon.

*Kendini Âlim Sananlar.

*Robert Olson (Arapça çeviri: Abdu’-rahman b. El- Hac Emin Beg el- Celîlî), Hisaru Mavsil ve’l-Alakatü’l-Usmaniyetü’l-Farisiye (1718–1743) Riyaz 1403/1983.

Sosyal ve Siyasî Boyutlarıyla Ahi Evren-Mevlana Mücadelesi

Bu kitap Mikâil Bayram’ın en önemli çalışmalarından biridir. Mikâil Bayram bu çalışmada Anadolu Selçuklu Devleti dönemi büyük fikir adamı ve Ahi Teşkilatının kurucusu Ahi Evren ile Mevlevî geleneğin mimarı ünlü mutasavvıf Mevlana arasındaki ihtilafın sosyal boyutları incelenmiştir.

Selçuklular Devrinde Konya’da Dini ve Fikri Hareketler

Konya’da Dinî ve Fikrî Hareket ve Yapılanmalar başlığı ile vücuda getirilmiş olup alt başlıklarda Konya’nın Türklerin yönetimine girmesi başkent oluşu, devlet adamlarının bilimi himaye etmeleri, Konya’da Ahi Teşkilatı, ilim ve fikir merkezi olarak Konya konuları yer almıştır.

Danişmend Oğulları Devletinin Bilimsel ve Kültürel Mirası

Mikâil Bayram’ın, Anadolu’da kurulan ilk beyliklerden Danişmendoğulları’nın ihmal edilen bilimsel ve kültürel faaliyetleri üzerinde durduğu bu eser, daha önce yazmış olduğu makalelerin derlenmiş halidir. Eser şimdilik tek baskı olarak Konya’da basılmıştır. 115 sayfalık bu kitap iki bölümden oluşmaktadır.

Tercüme Kitapları

İslam İnkılâbının Programı

Mikâil Bayramın yayınladığı ilk kitaptır. Bu kitap Pakistanlı bilgin Ebu’l Ala el-Mevdudî’nin Menhecu İnkilabi’l- İslam adlı eserinden tercüme edilmiş olup, 1968’de yayınlanmıştır.

Tasavvufi Düşüncenin Esasları

Türkiye ve yurtdışındaki kütüphanelerde 32 nüshasının bulunduğu Tabsiratü’l – mübtedi ve tezkiretü’l müntehi adlı eserin tercüme edildiği bu kitabın şimdiye kadar iki baskısı yapılmıştır. Bunlardan ilki 1995’te TDV yayınlarınca basılmıştır.

İman’ın Boyutları (Metâli’ü’l-Îman)

Mikâil Bayram bu kitapta Ahi Evren’in Metâli’ül–İmân adlı eserini tercüme etmiştir.107 sayfalık kitabın şimdiye kadar iki baskısı yapılmıştır.

Hüseyin b. Mansur el – Hallac

Bu kitap Hallac-ı Mansur olarak bilinen Hüseyin b. Mansur el Hallac’ın öldürülmesinden sonra Hüseyn b. Mansur el- Hallac sıddık mı yoksa zındık mıydı? sorusuna ünlü Hanbeli müctehid Takiyü’d-din Ahmed İbn Teymiye’nin fetva niteliğindeki yanıtı olan risalenin tercümesidir.

Şeyh Evhadü-Din Hâmid El- Kirmanî ve Menakıb-Nâmesi

Bu kitap, Menakıb-i Şeyh Evhadü’d-din-i Kirmânî adlı eserin tercümesidir. Mikâil Bayram bu mühim eserin tercümesini yapan ilk isimdir.

2. Yayına Hazırladığı Kitapları

• Anadolu’da Te’lif Edilen İlk Eser Keşfu’l Akabe

Anadolu’da te’lif edilen ilk Türkçe eser olan Keşf’u’l Akabe’nin tanıtıldığı kitaptır.

3. Şiir Kitapları

• Sârayî Dîvânçesi

Mikâil Bayram’ın “Sârâyî” mahlası ile yazdığı şiirlerinin yer aldığı kitaptır. Divançe’nin tek baskısı Damla Ofset tarafından 1997’de yayınlanmıştır

• Sârayî Dîvânı

Mikâil Bayram’ın şiirleri beğeni toplamış ve şiire vâkıf kalemlerce bir divan çıkarması gerektiğine dair talepler almıştır.  Farsça yazdığı bazı şiirleri, 2002 ‘de bu divanda toplamıştır.

Makaleleri

1. Türkçe Makaleleri
   • Ahi Evren Kimdir?(Gerçek Şahsiyeti ve Eserleri)
   • Baba İshak Hareketinin Gerçek Sebebi ve Ahi Evren İle İlgisiSultan Fatih’de Sadruddin Konevi ve Ahi Evren Hayranlığı
   • Anadolu’da Te’lif Edilen İlk Eser ‘ Kaşf’al Akabe’
   • Anadolu Selçukluları Devrinde Anadolu Bacıları (Bacıyan- ı Rum) Örgütünün Kurucusu Fatma Bacı Kimdir?
   • Ahi Evren’in Öldürülmesi ve Ölüm Tarihinin Tespiti
   • Sadru’d-din Konevî İle Ahi Evren Şeyh Nasuri’d-din Mahmut’un Mektuplaşması
   • İbni Sina ve Ahi Evren
   • Anadolu Selçukluları Zamanında Ahi Teşkilatı Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişmesi
   • Devrinin Fikir Akımlarında Nasreddin Hoca’nın Yeri
   • Ahi Evren- Mevlana İhtilafının Mahiyeti ve Boyutları
   • Yunus Emre Eskişehirli (Sivrihisarlı) Olabilir Mi?
   • Asır Başlarında Maveraünnehir’de Faaliyet Gösteren Bir Bahşi İle İlgili Bir Haber
   • Evhadu’d- dîn Hamid El- Kirmânî
   • Selçuklular Zamanında Tokat Yöresinde İlmi ve Fikri Faaliyetler
   • Pervaneoğulları Zamanında İlmî Çalışmalar
   • Narhc ı Hasan Çelebi’nin ‘Mesalihü’l- Müslimin ve Menafi’ül- Müminin’ Adlı Eseri Ve Ali Emirî Efendi’nin Eser Hakkındaki Notları
   • Baciyan-ı Rum (Anadolu Bacıları)Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar
   • Selçuklular Zamanında Tokat Ve Malatya Yörenin Fikrî ve Kültürel Yapısı ve Siyasî Boyutlar
   • Tarih ve Tarihçi
   • Selçuklular Zamanında Antalya’da Ahiler
   • Yunus Emre’nin Tasavvufî Meşrebi Cemal-Perestlik
   • Beş Asır Önce Yapılmış Tenkidli Bir Metin Neşri ( Edition Critic)
   • Dört Halife Döneminde İctihadın Boyutları Ve Ekonomik Sonuçları
   • Selçuklular Zamanında Malatya’da İlmî ve Fikrî Faaliyetler
   • Ereğli’de Medfun Olan Şeyh Şıhabü’d-din Makbul Kimdir?
   • Üç Edib: Celal Emrem, Kemal Kürkçüoğlu ve Mehmet Çavuşoğlu
   • Selçuklular Zamanında Anadolu’da Bazı Yöreler Arasındaki Farklı Kültürel Yapılanma ve Siyasi Boyutları
   • Selçuklular Zamanında Konya’da Kültürel Faaliyetler
   • Fil Olayı ve Fil Sûresi Hakkında Yeni Bir Yorum
   • Alanya Ve Çevresindeki Bazı Selçuklu Devri Kitabeleri ve Düşündürdükleri
   • Anadolu Selçukluları Zamanında Bilimsel Zihniyet Ve Bilimin İşe (Üretime) Dönüştürülmesi Anlayışı Ve Uygulaması
   • Anadolu’da Te’lif Edilen İlk Türkçe Eser Meselesi
   • Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Hoca Ahmed-i Yesevi’nin Rolü
   • Eğitim ve Öğretim Ocağı Olarak Ahi Teşkilatı
   • Ebü’r – Reyhân El-Beyrûnî’nin ‘Nevruz’ Hakkındaki Bazı Tesbitleri
   • Kur’ânî Tefekkür Açısından Nâsih ve Mensuh Olayı
   • Selçuklu Veziri Kadı İzzettin Tarafından Düzenlenen Bir Vakıfname
   • Anadolu Selçukluları Devrine Ait Bir Yapı Kitâbesi ve Düşündürdükleri
   • Anadolu Selçukluları Dönemi Tababeti İle İlgili Bazı Notlar
   • Kuran’da İlk İnsan Müzakere Raporu
   • Timur’un İstanbul’u Fethi Planı ve Çalışmaları
   • Ahi Evren Hakkında Yeni Bilgiler ve Yeni Belgeler
   • Anadolu Selçukluları Zamanında Konya’da Dini ve Fikri Hareketler
   • Anadolu Selçukluları Zamanında Konya’nın Yeniden Kurulması ve Gelişmesi
   • Kur’anın Öngördüğü Ekonomik Yapılanmanın Temel Esasları Ve Bunun Stratejisi Üzerine
   • Şehriyar’ın Ardından
   • Lala Mustafa Paşa’nın Gaziantep’teki Vakıfları
   • Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik Sorunu Sempozyumu (Tebliğler ve Müzakereler)
   • Selçuklular Zamanında Kayseri’de Evhadi Dervişler
   • Anadolu Selçukluları’nda Devlet Yapısının Şekillenmesi
   • Anadolu Selçukluları’nda Türk, İranlı ve Rum Halkları Arasında Siyasi İttifakın Kurulması
   • Hümanizm ve Mevlana
   • Peygamberlerin Görevleri Nelerdir?
   • Sadru’d-Din Konevî Kütüphanesi Ve Kitapları
   • Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam Ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi
   • Uc Beği Mehmet Bey Kimdir?
   • Anadolu Selçukluları Zamanında Evhadi Dervişler
   • Bacıyân- Rum (Anadolu Bacıları) Ve Fatma Bacı
   • Ekonomik Yapılanmanın Temel Esasları
   • Türkiye Selçuklularında Devlet Yapısının Şekillenmesi
   • Türkiye Selçukluları Uc Beği Denizlili Mehmet Bey
   • Danişmendoğulları Devleti’nin Dini Siyaseti
   • Sultanlar Muallimi Şeyh Mecdüddin İshak
   • Ahi Evren Hâce Nasîrü’d-Din İle Alâü’d-Din Çelebi’nin Öldürülmesi Ve Ölüm Tarihlerinin Tesbiti
   • Danişmendoğılları’nın Dinî ve Milli Siyaseti
   • Hâce Nasîrüddîn Muhammed Et- Tûsî’nin İntihalciliği
   • Moğol İşgali, İşbirliği Yapanlar ve Direnenler Selçuklu Döneminde Kalenderî – Ahi Çatışması
   • Selçuklular Zamanında Kalenderler İle Ahiler Arasındaki İlişkiler
   • Türkiye Selçuklularından Günümüze Din Eğitimi
   • Ahi Evren’de Melami Temayüller

2. Farsça Makaleleri

Mikail Bayram Hoca’nın 10 adet Farsça makalesini tespit edebildik. Bu makalelerin isimlerini liste olarak veriyoruz.

• “Yeki ez-kadîm-terîn menâbi‘-i edebiyât-i tasavvuf-i İran” Mecelle-i Maarif Dovre-i Heftum, Şumare: 2, (1369), s. 138–143
• “Seyyid Burhanu’d-din-i Muhakkık-i Tirmizî der-telâtum-i havâdis-i siyasî”, ,Mevlânâ, ez-dîdgâh-i Torkân ve İrâniyân, Tahran 1369, s. 149-158.
• “Hâce Nasîru’d-din-i Tûsî hergis mukâtebe ve murâsele îy bâ-Şeyh Sadru’d-din-i Konevî nedâşte est”, Name-i Aşina, Sâl-i evvel, Şumare: 2, Ankara 1974, s. 22-27. “Tahkîk-i cedîd der-Murid-i Hacı Bektaş-i Horasanî”, Name-i Aşina, Neşriye-yi Raizeni-i Ferheng-i Cumhuri-i İslami-i İran der-Ankara, s. 1-8.
• “Mukâtebât-i Sadru’d-din-i Konevî bâ-Ahi Evren Şeyh Nasîrü’d-din Mahmud”, Name-i Ferhenk, Şumare: 18, (1374), s. 99-109.
• “Nüsha-i deh Gazel-i Hâfız-i Şirazî”, Kongre-i Beyne’l-Milel-i Bozorgdaşt-i Hafiz-i Şirazî, Şiraz 1367.
• “İcâd-i ittihâd-i siyasî miyân-i Turaniyân ve İraniyân ve Rumiyân der-Dovre-i Selçukîyan-i Rum” (Anadolu Selçukluları Devri İranlıların, Rumların, Selçukluların Siyaseti), Seminâr-i Beynelminel-i Cihan-i İranî ve Turan, (Merkez-i İsnad ve Tarih-i Diplomasi yay.), Tahran 1379, s. 1-7.
• “Te’sir-i Fırdovsî ve Şeh-nâme der-Anadolî, Name-i Aşina, Ankara 1380.
• “Menba-i Cedidi der-Tarih–i Selçukiyân-i Anadolu”, Name-i Aşina, Ortak Kültür Mirasının Arayışında İran İslam Cumhuriyeti Büyükelçiliği Kültür Müsteşarlığı, 2002, s. 53-63.
• “İntihal-i der asar” , Name-i parisi, VOI, No:3, Autumn 2003

3. Kitap Tanıtımı İle ilgili Makaleleri
   • Robert Olson’un Hisaru Mavsil ve’l-alakatü’l-Osmaniyetü’l-Farisiye (1718–1743) Riyad 1403/1983 Adlı Eserin Arapçaya Yapılan Tercümesinin Tanıtımı
   • Tasavvufi İran Edebiyatı’nın Bilinmeyen En Eski Kaynaklarından Biri
   • Abdu’l-Kahir el-Bağdadî ve ‘et-Tekmile fi’l-hisâb’ Adlı Eseri
   • Baba İlyas-ı Horasanî ve ‘Cihâd–Nâme’si
   • Bir Osmanlı Seyyahı Hace Hâtib Mahmud ve Seyahatü’l-Kübra ve Müfredatü’l-Etibba Adlı Eseri
   • Türkiye Selçukluları Tarihi Hakkında Yeni Bir Kaynak

4. Eleştiri Türündeki Makaleleri
   • Babailer İsyanı Üzerine
   • Menakibu’l-Kudsiye’nin Neşri Hakkında”
   • Usta Bir İntihalci ve Eseri (İslamiyet ve Türkler)
   • Kendini Âlim Sananlar

Üçüncü Bölüm

Tarih Metodu

Modern dönem tarih yazımı ile birlikte her ne kadar tarih hususunda araştırma yaparken veya bir metin kaleme alırken uluslararası genel geçer bir metod ve sınırlar belirlenmişse de her tarihçinin gerek aldığı geleneksel eğitim anlayışından dolayı gerekse de kendi kişisel çalışma prensipleri neticesinde oluşan bireysel çalışma metodları söz konusu olmuştur.

Mikail Bayram aldığı eğitim ve edindiği alışkanlık neticesinde birçok eski tarihçiler gibi fişleme usulü ile çalışmış ve araştırmalarını yaparken fişleme metodunu kullanmıştır. Kaleme aldığı fişleri uzun yıllar saklamış ve hatta öğrencilerinden Sefer Solmaz’ın bir ifadesi ile akademide yaşadığı türlü zorluklar ve geçim sıkıntıları neticesinde uzun bir süre sobasında bu fişleri yakarak ısınmıştır.

Bir diğer çalışma metodu ise özellikle el yazması metinleri incelerken defter tutma alışkanlığı edinmiş olmasıdır. Özellikle teknolojik olarak bugün ki imkanları olmadığı dönemlerde, tarihi vesikaları alabilmek için el yazısı ile kopya etmek gerekiyordu. Bu sebeple Mikail Bayram’da uzun yıllar el yazması metinler üzerinde araştırmaları sürdürdüğü için defter tutma geleneğini sürdürmüş ve bu defterleri üzerinde çalışmalarını devam ettirmiştir.

Tarih’in Tanımı

Mikail Bayram’ın tarih tanımı özellikle üzerinde durulması gereken bir husustur. Tarih ilmi ve tarih ile ilgili yaptığı tanımı itibarı ile birçok akademisyenden ayrılmaktadır. Kendisi tarih ilmini sadece geçmişte meydana gelen olayları yer ve zaman belirterek belgelere dayalı olarak ele alan bir ilim dalı olarak ifade etmemiş, tarihin geçmişin olduğu gibi bugünün de bir parçası olduğunu söylemiştir. Tarihin her zaman canlı ve devam eden bir süreç olduğunu, insanın her zaman tarihin bir parçası olduğunu ifade etmiştir.

Tarihçinin Görevleri

Mikail Bayram tarihçinin olaylara bakış açısının asla tamamen bağımsız ve objektif olamayacağını ifade etmiş ve tarihçinin insan olması dolayısı ile belirli bir kalıplar ve ideolojik düşünce ile olaylara bakacağını beyan etmiştir. Mikail Bayram’a göre tarihçi ancak elinden geldiği kadar objektif olabilir.

Tarihçi tarihi bilginin doğruluğunu teyit etmeli, kendine has metodları ile bilgiyi değerlendirebileceği bir süzgeci olmalı, olay ve olgular arasında sağlık bir ilişki kurmalı ve kurguyu en sağlıklı sonucu verecek şekilde yapmalıdır demiştir.

Tarih’in ve Tarihçinin Kaynakları

Mikail Bayram’a göre tarihe ait olan her şey bir tarihçinin kaynağı olabilir. Sadece yazılı eserler değil, sözlü gelenek, her türlü mimari yapı da tarihçinin kaynağını teşkil edebilir. Nitekim kendisi özellikle Orta çağ sosyal tarihi ile ilgili ihtisas sahibi olduğu için tarihi vesikalar dışında her türlü edebi eserden de yararlanmıştır.

Dil Yetkinliği

Mikail Bayram bir tarihçinin çalıştığı alanla ilgili kaleme alınmış her türlü vesikayı okuyabilmesi gerekliliği üzerinde durmuştur. Kendisi ana dili Türkçe dışında, Arapça, Farsça, Pehlevice, Kürtçe, İngilizce, Almanca bilmektedir.

Sonuç

Mikail Bayram kendi alanında önemli eserler veren bir tarihçi olmuştur. Onun bu merhalede bir tarihçi olmasının en büyük nedenlerinden biri yetiştiği çevre ve tahsil hayatı olduğu kanaatindeyiz. Özellikle de çocukluk yaşlarından itibaren sözlü geleneğin hâkim olduğu bir kültürde büyümesi, edebi eserler ile erken yaşlarda tanışıklığı olması ve aldığı medrese eğitimleri onun zihin yapısını ve akademik kabiliyetlerini geliştirdiği aşikardır.

Bilhassa üniversite hayatı ile birlikte ülkenin tanınmış en önemli ilim adamlarından eğitimler alması, özellikle de dil yeterliliği konusunda ileri derecede uzmanlaşması ona her zaman akademik bir başarı sağlamıştır. Özellikle herkesin kolaylıkla kalem oynatamayacağı alan ve konularda çalışması, el yazması eserler hususunda ki istidadı onu farklı bir akademisyen kılmıştır.

Çalıştığı alanın istediği kaynak diller konusundaki derinliği onu birçok meslektaşından ayrı kılmıştır. Bu farklılığı akademik çalışmalarındaki derinliği apaçık ortaya koymuştur.

Bu yazı Umut Güner tarafından kaleme alınmıştır.

13. asır Anadolusu’nun büyük sûfî Türkmen şeyhi. Meşhûr Osmanlı târihçisi ve aynı zamanda Baba İlyâs’ın torunlarından Âşıkpaşaoğlu’na göre kardeşi Mintaş ile Horasan’dan gelen Hacı Bektaş, 1240’ta (II.) Gıyâseddin Keyhüsrev’in kötü idâresi dolayısıyla bozulan sosyal düzene bir tepki olarak doğan Baba İlyâs-ı Horasânî’nin önderliğindeki ve fiilî olarak Baba İshak tarafından başlatılan, Vefâî, Yesevî, Kalenderî, Haydârî ekollerine mensup Türkmenlerin katıldığı Babâî ayaklanmasında yer almıştır. Baba İlyâs’ın hayâtını anlatan mevsûk kaynak Menâkıbû’l-kudsiyye’ye (Yazılışı: 1358 – 1359) göre Hacı Bektaş bu âsî dervişin halîfelerinden birisidir. Mevlânâ’ya hasredilmiş Menâkıbû’l-ârifîn’e (Yazılışı: 1318 – 1353) göre ise onun halîfe-i has’ı ve gözde mürîdidir. Bu eserinde Ahmed Eflâkî, Hacı Bektaş’ı yakîne ermiş bir ârif olarak tanıtmış; fakat İslâm kâidelerine uymadığını da belirtmiştir. Bu sebeple ve büyük oranda sonraki asırlarda Bektâşî fıkrası olarak anlatılagelmiş, umumiyetle dinî kuralları tahfif eden hikâyelerin de tesiriyle Bektâşî meşreplilik haksız yere bir nevi dindışılık olarak görülmüştür. Bu ayaklanma sonrasında Sulucakaraöyük’e yerleşen Hacı Bektaş, ölümüne dek burada kalmıştır.

Âşıkpaşaoğlu’na göre, Hacı Bektaş’ın Hâtun Ana isminde, Bâcıyân-ı Rûm’a mensup mânevî bir kızı vardı ve bir tarîkat müessisi olmayan, müridleri olması için de çalışmayan Hacı Bektaş kendi öğretisi ve kerâmetlerini bu kadına emânet etmişti.

Hacı Bektaş’ın da diğer din uluları gibi soyu Hz. Peygamber’e çıkarılır. Yedinci imam Mûsâ Kâzım’ın Bağdat’ta öldürülmesi sonrasında onun Horasan’a giden neslinden geldiğine inanılan Hacı Bektaş, efsâneye göre öğrenim çağına gelince babası tarafından Hoca Ahmed Yesevî’nin müridlerinden Lokman-ı Perende’nin yanına verildi. Hacı unvânını alması da Lokman’la ilintili bir hikâyede geçer. Hacc için Mekke’ye giden Lokman, Kâbe’yi tavâf edip Arafât’a çıktığında, Kurban Bayramının arifesinde olunması dolayısıyla evinde bayram yemekleri hazırlanmış olduğunu düşününce, aklından geçenler transandantal biçimde Hacı Bektaş’a ulaştı ve o da geleneksel yemeklerle dolu bir tepsiyi Lokman’a iletti. Bundan sonra da kendisine Hacı Bektaş denilmeye başlandı. Hünkâr unvânı da Lokman’ın kendisinden abdest suyu istemesi üzerine secdeye varıp medrese zemininden su çıkartması dolayısıyla hocasının “Yâ Hünkâr!” diye bağırmasından gelir.

Gelenek, Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî’ye intikâl eden Tanrı vergisi kutsal emânetlerin halîfeleri tarafından kendilerinden birine devredilmesi istendiğinde bu ulu Türk’ün “Kendisine verilecek olan, onları almaya gelecektir” dediğini ve zihnî melekeleriyle bunu işiten Hacı Bektaş’ın tayy-ı mekân ederek yanına gelmesi üzerine Pîr’in onun saçını kazıyıp kendisine nasib vererek “Git, seni Rûm ülkesine gönderiyoruz, oturacağın yer olarak Sulucakaraöyük’ü veriyor ve seni Rûm abdallarına baş kılıyoruz, hemen var” diyerek Anadolu’ya yolladığını anlatır.

Menkıbevî anlatımlara göre Osman Gazi’nin kayınpederi olan Vefâî dervişi Şeyh Edebâlî de Hacı Bektaş’ın çevresindendir. Söylencelerin Osmanoğullarını Hacı Bektaş’la böyle bir kanaldan uyuşturma çabası ilginçtir. Bir taraftan Osmanlı târih yazıcılığı Selçuklu’nun resmî mirasçısı olduğu yönünde bir söylem geliştirip kurgularken diğer taraftan menâkıbnâme geleneğinin onları Selçuklu idâresini yıkmak üzere ayaklanan heterodoks Türkmen dervişleriyle bağlantılı göstermesi, üzerinde genişçe düşünmeye değer bir konudur. Vilâyetnâme’de Hacı Bektaş’ın Osman Gâzi’ye elifî taç giydirmesi, kılıç kuşandırması, tarîkat erkânınca önüne sofra yayması ve “Gün doğusundan gün batısına dek çerağın yansın” duâsıyla onu bir nevi takdis etmesi anlatılır. Tabiî en eski yazma nüshası 17. asra âit olan Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyetnâmesi’nin geriye dönük (retrospektif) bir kurgu olma ihtimâli de son derece yüksektir. Bu, Bektâşî gelenekleriyle yoğrulmuş Yeniçeri Ocağı’nın gücünden kaynaklanan bir kurgu da olabilir. Nitekim Vilâyetnâme, kurucu Osman dışında diğer ilk pâdişahlar neslini de türbesini yaptırmak, onarmak gibi fiillerle Hacı Bektaş’a iliştirmiştir. Osmanlı devletinin 16. asırdan îtibâren tanıdığı tek heterodoks tarîkat da Bektâşîlik olmuştur. Tarîkatın 13. asırda Kalenderîlik içinde ortaya çıkması sonrasında onu bu bağdan koparan, 1516’da öldüğü kabûl edilen ikinci pîr Balım Sultan’dır. (II.) Bâyezid tarafından dergâhın başına getirildikten sonra teşkîlât ve doktrinde değişikliklere gittiği bilinen Balım Sultan’la birlikte tarîkat Kalenderîlikten ayrılıp derlenerek sağlam bir taşra teşkîlâtına kavuşmuş ve Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasına kadar (1826) varlığını sürdürmüştür. II. Meşrûtiyet’le tekrar faaliyetlerine başlayan tarîkat 1925’teki tekke ve zâviyeleri kapatan kânunla resmî olarak son bulmuştur.

Göktürk Ömer Çakır

1332’de vefât eden ve Garibnâme adlı kitabıyla Anadolu sâhasındaki ilk Türkçe eseri veren, “Türk diline kimse bakmaz idi / Türklere hergiz gönül akmaz idi / Türk dahi bilmez idi bu dilleri / İnce yolu ol ulu menzilleri.”  mısrâlarıyla mâruf büyük dedesi Âşık Paşa’ya nisbeyle anılan Âşıkpaşaoğlu’nun en büyük dedesi, 1240’ta Türkiye Selçuklularına karşı heterodoks Babâî ayaklanmasının başını çeken Vefâî Türkmen dervişi Şeyh Ebü’l-Bekā Baba İlyâs-ı Horasânî’dir. Bu dervişin sergüzeştini anlatan en önemli kaynaklardan Menâkıbû’l-kudsiyye’nin yazarı da Âşık Paşa’nın oğlu ve Âşıkpaşaoğlu’nun dedesi Selman’ın kardeşi Elvan Çelebi’dir. Görüldüğü üzere Âşıkpaşaoğlu, Anadolu Türk târihinin en eski ve önemli Türkçe kaynaklarını ortaya koyan entelektüel bir âileye mensuptur. Kendisi, Elvan Çelebi’nin bir zâviye kurarak ömrünü geçirdiği Çorum Mecitözü’ndeki Elvan Çelebi Köyünde doğmuştur ve bir diğer Osmanlı târihçisi Oruç Bey’in “Şehr-i Konstantîn’de bir azîz vardı. Derviş Ahmed Âşıkî derlerdi. Cihân-dîde, sâl-hûrde yüz yaşında pîr idi” kaydından öğrendiğimize göre uzun bir ömür sürmüştür.

Âşıkpaşaoğlu (II.) Bâyezid dönemi târihçiliği içinde ele alınır ve kendisinden önce Osmanlı târih yazıcılığının başka örnekleri bulunmaktadır; fakat o Osmanlı târihini standart ölçülere kavuşturup derli toplu anlatan ilk yazardır ve sonraki yazarlar kuşağını da bu anlamda etkilemiştir.

Çelebi Mehmed, (II.) Murad ve Fâtih devirlerinin tamâmı ile (II.) Bâyezid’in ilk yirmi yılının tanığı olan Âşıkpaşaoğlu eserinin Yıldırım Bâyezid devrine kadar olan kısmını, Musa Çelebi üzerine yürüyen Mehmed Çelebi’nin birliklerine katılıp hastalanması üzerine Geyve’de evinde konakladığı Orhan Gazi’nin imamı İshak Fakih’in oğlu Yahşı Fakih’in kaleme aldığı ve ilk Osmanlı târihi olarak bilinen eserden istifâde ederek, (II.) Murad ve Fâtih devirlerini de kendi gözlemlerine dayanarak ve muhtemelen bu konaklamadan 70 yıl kadar sonra, 1484’te yazmaya başlamıştır. Müellifin, eserinde (II.) Bâyezid’in Karaboğdan Seferi esnâsında yazmaya başladığını ve bu târihte 86 yaşında olduğunu belirtmesi sâyesinde doğum yılı tesbit edilebilmiştir.

Âşıkpaşaoğlu Târihi, Eski Anadolu Türkçesi’nin hususiyetlerini yansıtan ve daha ziyâde halka, askerî zümrelere okunmak üzere epik bir dille kaleme alınmış bir eserdir. Halil İnalcık’a göre müellifin, târihini, belki de daha doğru söyleyişle menâkıbnâmesini, yazmasının esas sebebi, bunu kendisinden isteyen Vefâî dervişlerinin talebi doğrultusunda kendi âilesi ve Vefâî şeyhi Edebalı’nın devletin kuruluşunda oynadığı rolü ortaya koymaktı. Ayrıca eserde Osmanlı pâdişahlarının da örtülü bir dille, genelde suçu bir bürokrata veya bir kadına atarak, yerildiği görülür. Âşıkpaşaoğlu, bilhassa Fâtih’in merkeziyetçi politikalarının sonucu olan ve emlâk meselelerinde kendisine de dokunan bâzı uygulamalarının ondan önceki sultanların takdir ettiği uygulamalarını övmek sûretiyle eleştirisini de yapmıştır. Bu da eserin standart oluşturmakla birlikte resmî bir metin olmadığını göstermektedir.

Göktürk Ömer Çakır

İsmindeki nisbeden de anlaşılacağı gibi Azerbaycan’ın Meraga şehrinde doğan ve medeniyet târihimizde Itrî, Dede Efendi gibi isimlerle birlikte Türk mûsıkîsinin en önemli bestekârlarından kabûl edilen ünlü Türk mûsıkî nazariyatçısı. Bu genel tanımı yapmamıza rağmen, yaşadığı dönemde Arap, Fars ve Türk mûsıkîlerinin nazariyat noktasında ayrılmamış olduğunu ve Klâsik Türk Mûsıkîsi geleneğimizin o târihlere kadar indirilemeyeceğini söyleyenler de mevcuttur. Bu değerlendirmeler ilmî ölçütler içinde yapılmış olsalar da Merâgî’yi medeniyet târihimizde bir yere koymak, yine yaşadığı çağda bütünleşik İslâm medeniyetinin bir cüzü olan diğer unsurların hakkı olduğu kadar, kendisinin Türklüğü dolayısıyla, belki daha fazla olarak bizim hakkımızdır.

Babası da bir âlim ve kendisi gibi mûsıkîşinâs olan Merâgî, genç yaşta doğduğu yerden ayrılıp Tebriz’e giderek Celâyir sarayına girmiş ve sultânın oğullarına nedîm tâyin edilmiştir. Bunlardan birisi de ileride Yıldırım Bâyezid’le Timur arasında bir ihtilâfa ve probleme yol açacak olan Celâyiroğlu Ahmed’dir. Merâgî, Celâyir sarayında, Tebriz ve Bağdat’ta, Timur’un bölgeyi hallaç pamuğu misâli attığı târihe (1396) dek 30 yılını geçirmiştir. Bu zaman zarfında Hâfız-ı Şirâzî ve Seyyid Şerif el-Cürcânî ile de tanışan büyük müzisyen, Şirâzî’nin bâzı şiirlerini de bestelemiştir.

Timur’un Azerbaycan’ı zaptetmesinden sonra Ahmed Celâyir’le birlikte Bağdat’a giden Merâgî, bu bölgelerin de siyâsî çalkantılara sahne olması ve hâmisinin kaçması dolayısıyla sâhipsiz kalmış, muhtemelen Timur’un –beş yıl süren- “Yedi Yıllık Sefer”i öncesinde onun verdiği nişanla Semerkand’a gelmiştir. Burada onun veliahdı Muhammed Mirza’nın, ardından da Şahruh’un oğlu Baysungur’un ve onun ölümü üzerine Herat sarayında Şahruh’un himâyesine girmiş ve bu hâmilikler altında Celâyiroğulları’ndan başlamak üzere hemen her hâmisine ithâfen yeni mûsıkî usulleri geliştirmiştir.

Kendi îcâdı olan musıkî usulleri (Celâyir sarayında: darb-ı rebî, darb-ı fetih, darb-ı şâhî; Şahruh’un himâyesinde: devr-i adl) dışında musîkî nazariyeleri üzerine kitaplar da (Câmiü’l-elhân, Makâsidü’l-elhân, Şerh-i kitâbü’l-edvâr vd.) telif eden Merâgî’nin şöhreti hayattayken epey yayılmıştı. 1422’de (II.) Murad’ın emriyle yazılan Mecmuâ-i Güfte’de çeşitli formlarda 65 bestesi kayıtlıdır. Ayrıca, Semerkand’a gelip buradaki ünlü medresede ders alan ve sonraki yılların meşhûr bir sûfîsi olarak temâyüz edecek genç Abdurrahman Câmî ile de muhtemelen onun hocası, kendisinin de arkadaşı olan Kadızâde-i Rûmî vâsıtasıyla tanışan Merâgî, onun şiirlerinden de besteler yapmıştır.

Bu büyük üstâd, Sinnâme adlı biyografisini kaleme aldıktan 5 yıl sonra bir vebâ salgını sonucu Herat’ta hayatını kaybetmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Selçuk Üniversite bünyesinde Yunus Emre Yılı münasebetli ile Türk Tarih Kurumu’nun da destekleri ile Anadolu’nun İrfan Çağı Sempozyumu düzenlenecek.

Sempozyum Bilgileri

Konu Başlıkları

• Edebiyat ve Kültür
• Dil ve Tarih
• Tasavvuf ve dinler  
• Ahilik Bektaşilik, Mevlevilik ve Dini Zümreler
• Selçuklular, Beylikler, Osmanlı, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi 
• Sanat ve Musiki

Önemli Bilgiler

Özet İçin Son Tarih: 20 Kasım 2021

Sempozyum Tarihi: 22-24 Aralık 2021

ONUR KURULU

Vahdettin ÖZKAN- Konya Valisi

Uğur İbrahim ALTAY- Konya Büyükşehir Belediye Başkanı

Prof. Dr. Metin AKSOY- Selçuk Üniversitesi Rektörü

DÜZENLEME KURULU

Düzenleme Kurulu Başkanı

Prof. Dr. Mehmet Ali HACIGÖKMEN- Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanı

Doç. Dr. Sefer SOLMAZ- Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Müdürü

Doç. Dr. Zehra ODABAŞI- Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Enstitüsü Müdür Yard.

Düzenleme Kurulu Üyeleri

Prof. Dr. Mustafa TOKER- Selçuk Üniversitesi

Doç. Dr. Mehmet Fatih BERK- Necmettin Erbakan Üniversitesi

Doç. Dr. Murat KARADEMİR- Selçuk Üniversitesi

Dr. Öğr. Üyesi Ayben KAYIN- Selçuk Üniversitesi

Dr. Öğr. Üyesi Davut ŞAHBAZ- Selçuk Üniversitesi

Dr. Öğr. Üyesi Fatih Numan KÜÇÜKBALLI- Selçuk Üniversitesi

SEKRETARYA

Öğr. Gör. Derya Deniz GEZER- Selçuk Üniversitesi 

Öğr. Gör. Tuna UYSAL- Selçuk Üniversitesi

Arş. Gör. Sezai DEMİRTAŞ- Selçuk Üniversitesi

Arş. Gör. Abdul Metin ÇELİKBİLEK- Selçuk Üniversitesi 

Arş. Gör. Hatice AKSOY- Selçuk Üniversitesi 

Arş. Gör. Elif YİĞİTER- Selçuk Üniversitesi 

Arş. Gör. Havva YALDIZ- Selçuk Üniversitesi 

Arş. Gör. Abdullah BURGU- Selçuk Üniversitesi 

Arş. Gör. Doğan Can AKTAN- Selçuk Üniversitesi 

Selma DÜLGEROĞLU- – Selçuk Üniversitesi 

BİLİM KURULU

Prof. Dr. Abdullah GÜNDOĞDU- Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Abdullah TEMİZKAN- Ege Üniversitesi

Prof. Dr. Abdurrahman ÖZKAN- Necmettin Erbakan Üniversitesi

Prof. Dr. Ahmet Yaşar OCAK- TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi

Prof. Dr. Emine YILMAZ- Hacettepe Üniversitesi

Prof. Dr. Ertuğrul YAMAN- Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN- Türk Dil Kurumu Başkanı

Prof. Dr. Haşim ŞAHİN- Sakarya Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Fatih KÖKSAL- İstanbul Kültür Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK- Necmettin Erbakan Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet TEMEL- Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Prof. Dr. Naciye YILDIZ- Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi

Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU- Hacettepe Üniversitesi

Prof. Dr. Sadullah GÜLTEN- Ordu Üniversitesi 

Prof. Dr. Semra TUNÇ- Selçuk Üniversitesi

Prof. Dr. Sinan GÖNEN- Selçuk Üniversitesi

Prof. Dr. Üçler BULDUK- Ankara Üniversitesi

Prof. Dr. Yunus KOÇ- Hacettepe Üniversitesi

Dr. Öğr. Üyesi Mustafa TATÇI- Gazi Üniversitesi 

Prof. Dr. Hsing Tung WU – Ulusal Chengchi Üniversitesi / Tayvan

Prof. Dr. Peter Benjamin GOLDEN Rutgers Üniversitesi / Amerika Birleşik Devletleri

Prof. Dr. Shamsiddin KAMOLİDDİN – Taskent State Institute of Oriental Studies /Özbekistan

Prof. Dr. Tasin GEMİL Babeş-Bolyai, Cluj-Napoca Üniversitesi / Romanya

Doç. Dr. Anar BABJANOVA – Abılay Han Kazak Ulus. İliş. ve Dünya Dil. Üniversitesi / Kazakistan

Doç. Dr. Bilal DEDEYEV Bakü Mühendislik Üniversitesi / Azerbaycan

Doç. Dr. Dulaeva ELNARA.- Al Farabi Kazak Milli Üniversitesi / Kazakistan

Doç. Dr. Elçin İBRAHİMOV Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi / Azerbaycan

Doç. Dr. Elmira ADİLBEKOVA- Ahmet Yesevi Üniversitesi / Kazakistan

Doç. Dr. Ermek TUBAJANOV- Abılay Han Kazak Ulus. İliş. ve Dünya Dil. Üniversitesi / Kazakistan

Doç. Dr. Galina MISKINIENE Vilnius Üniversitesi / Litvanya

Doç. Dr. Marzena GODZINSKA Varşova Üniversitesi / Polonya

Doç. Dr. Raşid HATUYEV Karaçay İlmu-İzlem Enstitüsü / Rusya Federasyonu

Doç. Dr. Şamil BATÇAYEV Karaçay-Çerkes Devlet Arşivi / Rusya Federasyonu

Dr. Öğr. Üyesi Nurdin USEEV Kırgızistan – Türkiye Manas Üniversitesi

Dr. Hilal Oytun ALTUN Jagiellon Üniversitesi / Polonya

Hacıların gemisinin adı neydi?
Mayflower

Ay’a ilk ayak basan insan kimdi?
Neil Armstrong

Amerikan bayrağının kaç çizgisi var?
On üç

Amerika Birleşik Devletleri’nin ilk başkanı kimdi?
George Washington

1776’da hangi önemli belge imzalandı?
Bağımsızlık Bildirgesi

ABD’de Olimpiyatlara ev sahipliği yapan ilk şehir hangisidir?
St.Louis, Missouri

Kaç tane orijinal koloni vardı?
On üç

Bağımsızlık Bildirgesi hangi şehirde imzalandı?
Philadelphia

Ampulü kim icat etti?
Thomas Edison

Rushmore Dağı hangi eyalette bulunuyor?
Güney Dakota

Amerika Birleşik Devletleri’nin ilk başkentinin adı neydi?
New York Şehri

Beyzbol Dünya Serisine ilk kez hangi yıl itiraz edildi?
1903

Beyaz Saray’da yaşayan ilk başkan kimdi?
John Adams

İlk Amerikan doları ne zaman basıldı?
1862

Hangi değişiklik Amerikalı kadınlara oy kullanma hakkı verdi?
19.

Sam Amca’nın gerçek adı nedir?
Samuel Wilson

Hangi anayasa değişikliği ırktan bağımsız olarak oy kullanma hakkına izin verdi?
Onbeş Değişiklik

1863’te Virginia’dan hangi eyalet ayrıldı?
Batı Virjinya

Başkan Abraham Lincoln’e kim suikast düzenledi?
John Wilkes Booth

Bağımsızlık Bildirgesi’ni kim yazdı?
Thomas Jefferson

Pocahontas hangi kabiledendi?
Chesapeake Körfezi bölgesinde yaşayan bir Kızılderili grubu olan Powhatans.

Amerika Birleşik Devletleri’ne Özgürlük Heykeli’ni hangi ülke hediye etti?
Fransa

Güney’de bir ilkokula entegre olan ilk Afrikalı Amerikalı öğrenci kimdi?
Yakut Köprüleri

Görevden alınan ilk başkan kimdi?
Başkan Andrew Johnson

Amerikan Bayrağının kaç yıldızı var?
Elli

Amerika Birleşik Devletleri’ndeki en uzun nehir hangisidir?
Missouri Nehri

Orijinal koloniler hangi ülke tarafından yönetiliyordu?
İngiltere

Adında Tek hece bulunan tek ABD eyaleti hangisidir?
Maine

Ay’a inen ilk Amerikalı kimdi?
Neil Armstrong

Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ilk üniversite neydi?
Harward

1900 yılının Nisan ile Kasım ayları arasında, Seine Nehri’nin kıyısındaki dört bölümlü bir sitede düzenlenen fuar, 19. yüzyılın en önemli başarılarının özetinin sergisi şeklindeydi. 83 bin sergi eseri teknoloji, sanat ve bilim-eğitim olmak üzere üç ana kategoriye ayrılmıştı. Fuara 43 ulus katılmış ve 50 milyondan fazla ziyaretçi tarafından ziyaret edilmişti. Fuarda en dikkat çeken, üzerinde dünyanın her tarafında gelen sanayi ürünlerinin sergilendiği kartonpiyer ve alçıdan yapılmış sahne setleri oldu.

Fuar için gelen sayısız eserin içinde en göze çarpıcı olanı devasa bir yer küre idi. Dört taş üzerine oturtulmuş olan kürenin dış çapı 160 metreydi. İçerideki daha küçük başka bir küre ise 127.5 metre eninde olup içinde Fransa Ulusal Kütüphanesi’nden getirilen son derece kıymetli ve ilgi çekici kitapların oluşturduğu bir kütüphane bulunmaktaydı.

Abdullah’ın oğlu ve birtakım ikincil kanıtlara göre Boşnak kökenli olan Mustafa Âlî, 1556 – 1560 yıllarında Haseki Sultan ve Sahn-ı Semân medreselerinde Ebûssûd Efendi’nin oğlu Şemseddin Ahmed’in öğrencisi oldu. Bu dönemde, gelecek vaat eden genç şâirlerle birlikte ders gören ve edebiyat meclislerinde bulunan Âlî, ilmiye yolunda ilerlemek yerine bâzı şöhretli örneklerin de yaptığı gibi kalemiyeye geçmeyi tercih etmiş ve Mihr ü Mâh adlı manzum yapıtını sunduğu Şehzâde Selim tarafından 1561’de dîvân kâtipliğine alınmıştır. Cornell Fleischer’ın, onun hakkında kaleme aldığı muhteşem biyografide bir kariyerist olarak resmedilen Âlî’nin ilmiye sınıfından ayrılmasında şüphesiz bu özelliği belirleyici olmuştur. 16. asırda yeni biçimlenen bir bürokratik silk olan kalemiyede yükselmek, katı ilmiye hiyerarşisinde bir yerlere ulaşmaktan daha kolaydı.

Hırslı ve istekli Âlî, 1563 yılında bir görevle gittiği pâyitahtta pâdişâha bir dilekçe sunup sarayda görev almak istediğini bildirince, Sultan Süleyman’dan gelen “Seninle kendi efendin ilgilensin, şehzâdelerin adamları sarayımda dolaşmasınlar” cevabıyla dilekçesi reddedildi. Aynı yıl başka bir mesnevîyle yeniden Selim’in dikkatini çekmeye çalışmış; fakat mesnevîsinin – kendisi reddetse de – bir kopya ve intihâl olduğunun anlaşılmasıyla emeline ulaşamayarak, Halep’e atanan Lala Mustafa Paşa’nın, kendisinin sır kâtibi olması yolundaki teklifini kabûl etmiştir.

Lala Mustafa Paşa’yla birlikte Halep, Şam ve Mısır’da 6 yıl geçirip Lala Mustafa’nın Sinan Paşa’yla yaşadığı sürtüşmeler ve bununla bağlantılı bâzı meseleler sebebiyle azledilmesi üzerine Saruhan Sancakbeyi Şehzâde Murad’a sığındı ve ondan aldığı bir tavsiye mektubuyla daha sonra İstanbul’a gidip Sokollu Mehmed Paşa’ya eser sunmasına rağmen ümîd ettiği gibi sarayda bir kâtiplik elde edebilmek yerine Bosna Beylerbeyi Ferhad Paşa’nın dîvân kâtibi yapıldı. Âlî’nin kariyerist tavrı burada da bâzı örnek olaylarda kendisini gösterir. Meselâ âile bağları olan Nakşîbendi tarîkatine değil, sarayla ilişkileri güçlü Halvetîliğe bağlanması ve Sokollu Mehmed’in de pîri olan Nureddinzâde Muslihiddin ile ilişkisi hep ilerleme amacına katkı sağlamaya mâtuf işler gibi görünmektedir. Bununla birlikte onu Bosna’ya yollayan Sokollu’ya ileriki yıllarda yazdığı bir eserinde sınır boylarında kendisine gâzi olma imkânını sağladığı için şükranlarını sunması ilgi çekicidir. Mustafa Âlî yine de hiçbir zaman çabalarını sonlandırmamıştır. Şehzâde Murad pâdişah (1574) olunca tekrar İstanbul’a gelmiş ve ona Vâridatü’l-Enika adlı eseri ile bâzı kasîdeler sunmasına rağmen bir memuriyet alamayınca tekrar Bosna’ya dönmüştür. Buradan 1577’de ayrılıp sarayda bir görev almak umuduyla tekrar İstanbul’a gelerek bu defa pâdişâha Zübdetü’t-tevârih’i sunmuş, yine övgü dolu kasîdelerinde kendisini Ali Şîr Nevâî’ye benzetmekle birlikte Hüseyin Baykara gibi bir hâmisinin bulunmadığından yakınmayı da ihmâl etmemiştir. Fleischer’ın müzmin bir dilekçeci olarak tanımladığı Âlî, en azından Faslü’l-Hitâb adlı evliya tezkiresinin çevirisiyle görevlendirilmiş (1577); fakat pâdişah ölene dek (1595) ona şiir sunmayı da sürdürmüştür.

Eski hâmisi Lala Mustafa Paşa, Hoca Sâdeddin Efendi aracılığıyla Âlî’nin Şirvan seferi için kâtip olarak atanmasını sağlamıştır. Âlî, Şirvan’dan Erzurum’a dönen Lala Mustafa Paşa’nın görevinden azledilmesiyle, bu azli gerçekleştiren Sadrâzam Ahmed Paşa’ya mektup yazıp nişancılığa getirilmesini veya en azından büyük bir vilâyetin mal defterdarlığına yükseltilmesini istemiş; ancak yaklaşan ilkbahar seferi için erzak boşaltma – yükleme işlemlerini denetlemek üzere Trabzon’a gönderilmiş, buradan da, 1581 – 1583 arasında görev yapacağı Halep’e gitmiştir. Halep’te yazdığı mektuplar yine yakınmalarla dolu ve herkes kânunun öngördüğü çerçevelerde yükselirken kendisinin sürekli gadre uğramasıyla ilgilidir. Ayrıca burada kaleme aldığı Nushatü’s-selâtin adlı siyâsetnâmede hayâtına dâir önemli kayıtlar, “cevr-i mevfûr ve gadr-i nâ-mahsur beyanında”, yâni “uğradığı sayısız haksızlıklar” başlığı altında yer almaktadır. Aslında Âlî, tam bir meritokrasi taraftarıdır. Derdi, “ehil olmayan kimselerin kapı eşiğini yastık” yapmasıdır. Rütbe ve derece tevcihinde liyâkate ve yeteneklere önem verilmemesi, düşük insanların şeref sâhibi büyük insanların önüne geçmesi, ona göre Sultan Süleyman’ın saltanatıyla başlayan hastalıklı bir kânundur (“kânun-ı sakîm”) ve o, bu sıkıntılar içinde gönlünün –lâyık olduğu mevkileri- arzu etmesinden, kendisinin de bu arzuların peşinde koşmasından ötürü perişan olmuştur. Âlî, çeşitli defterdarlık görevlerinde bulunup kimi zaman açıkta kaldıktan sonra son olarak Cidde sancakbeyliğine tâyin edilmiştir.

O, ısrar etmekten sıkılmamış bir kâlem erbâbıydı; padişahtan Mısır Beylerbeyliğini istemek için, son eseri olacak Mevâidü’n-nefâis’i yazdı ve belki de tüm çağların, umduğunu bulamamış donanımlı merdûdu olarak son görev yeri Cidde’de vefât etti. Şiirlerinde yer alan, “Ma’ârife göre olsa manâsıb-ı dünyâ / Benüm olurdı cihân begligi bi-hakk-i Hüdâ” ve “Bir gevherüm ki kıymet ü kadrim bilinmedi” gibi mısrâlarla bu durumu trajikomik bir şekilde dillendirmiştir.

Çeşitli konularda yazdığı 60 civârında eserle zengin bir külliyât bırakan Mustafa Âlî, Farsça ve Türkçe dîvânları ile muhtelif şiir kitapları ve mektupları dışında mesnevî türünde edebiyat eserleri, nefis terbiyesi, tasavvuf ve ahlâkla ilgili eserler, kırk hadis tercümeleri, hat sanatçıları ve şâirler hakkında biyografik çalışmalar ile “Her ne yazdumsa esahh ve rast ile yazdum ve nakl eyledümse bî-kem ü kast takrir eyledüm” diyerek objektif bir dille kaleme aldığını vurguladığı ve yararlandığı yüz otuz civârında eserin ismini vermek sûretiyle pek çok târihçiden ayrılmasını sağlayan dört rüknden oluşmuş, son rüknünde Osmanlı târihini ele aldığı Künhü’l-ahbâr adlı dünyâ târihi sâyesinde sâdece buruk bir bürokrat olarak anılmaktan kurtulup çok yönlü bir Osmanlı aydını olduğunu da kanıtlamıştır.

Göktürk Ömer Çakır

Ahmed Refik’in, “Hoca Sâdeddin Efendi’nin Haçova besâletinden  sonra ulemâ mesleğinde tedricî bir inhitat hâsıl olmaya başladı. Bu sükûn içinde muhteşem bir sîma, hassas bir şâir, âşık bir şeyhülislâm, meşîhatta ibkâ-yı nâm etti. Bu sîma, Şeyhülislâm Yahya Efendi’ydi” sözleriyle övdüğü şâir şeyhülislâm Yahya Efendi, Bayramzâde Zekeriyya Efendi’nin oğlu olarak İstanbul’da doğdu. Çeşitli hocalardan ders aldıktan ve 1580’den îtibâren aralarında Sahn ve Atik Valide Sultan medreselerinin de bulunduğu pek çok medresede 16 yıl boyunca müderrislik yaptıktan sonra sırasıyla Halep ve Şam kadılıklarında bulundu. 1600’de azledilip dönmesini tâkîben Bursa, Edirne ve İstanbul kadısı olarak çalışan Yahya Efendi, 1605’te önce Anadolu, kısa bir süre sonra da 1617’ye kadar fâsılalarla üç kere deruhte edeceği Rumeli kazaskerliğine getirildi. 1622’de şeyhülislâm olan Yahya Efendi, 1634’e kadar –kazaskerliğinde olduğu gibi – yine fâsılalarla üç defa bu göreve getirildi ve son nasbından sonra ölümüne dek bu vazifede kaldı.

Ahmed Refik, şiire meclûb olduğunu söylediği IV. Murad’ın döneminde Yahya Efendi’nin bilhassa Bağdat seferinden îtibâren pâdişahla dâima berâber bulunduğunu, şiiriyle gönüllerde, nüfuzuyla sarayda hüküm sürdüğünü; fakat kendi tâbiriyle bu “fazl ü kemâl devri”nden sonra gelen Sultan İbrâhim’in “zevk ve sefahat, sihr ü füsun” devrinde müfsidlerin tahrîkiyle sultânın paylamalarına düçâr olmak gibi önceki devirde görmediği düşkünlükler sebebiyle 1644 Şubat’ında öldüğünü yazmıştır.

Yahya Efendi daha ziyâde gazelleriyle bilinen rindmeşrep bir şâirdir. Gazel bahsinde adı Bâkî’yle anılmış, onunla Nedîm arasında bir köprü vazifesi gördüğü yazılmıştır. Bir şeyhülislâm olmasına rağmen dîvânında küçük bir naat dışında dinî şiirler yer almamış, hatta bir vâiz tarafından câmide halka okunarak küfürle ithâm edilmesine sebep olacak “Mescidde riyâ-pîşeler etsin ko riyâyı / Meyhâneye gel kim ne riyâ var ne mürâî” gibi gayet serbest şiirler yazmıştır. Yine bir şeyhülislâma yakıştırılamayan âşıkâne gazelleri de vardır ve bunlar pek güzeldir: “Âşık odur ki yâri işiginde cân vire /  Mecnûn-ı gâfilün harekâtı yabânedür” mısrâlarıyla sevgili yolunda ölmeyi, “Dilde dâ’im âteş-i aşkı yakar dâg üzre dâg / Hamdü li’llâh rüzgâr ol şevk ocagın bozmadı” mısrâlarıyla aşk ıstırâbını yücelten, “Pervâne gibi yanmayıcak nâr-ı aşka ten / Ol şem-i hüsne vasl olımazsın cihânda sen” mısrâlarıyla bu ıstırâbı çekmeden vuslata erilemeyeceğini terennüm eden Yahya Efendi, yine Ahmed Refik’in tâbiriyle muhteris bir muhite vedâ ederek Sultan Selim Camii civârında, Çarşamba’ya defnolunmuştur.

Göktürk Ömer Çakır

Âşık Çelebi’nin, “Fusahâ fırkasınun birisi de Bâkî’dür / Şu’arâ zümresinün şöhre-i âfâkıdur” dediği ve Sultânü’ş-şuârâ unvanıyla anılan, Osmanlı dîvân edebiyâtının, ilmiye sınıfına mensup (Yine Âşık Çelebi’nin ifâdesiyle “Mantık u kelâmda dem – i mesîhası vardur”) büyük şâiri. Daha ziyâde gazelleriyle tanınan, hatta Anadolu şâirlerine gazel tarzını öğrettiğine dâir mısrâlarla övülen şâir, Fuzûlî’nin aksine rind meşreplidir; hayata ve dünya nîmetlerine bağlı, ayrıca yine onun aksine ömrü boyunca ihsân görmüş, dört pâdişah devrinde çeşitli bürokratik mevkilerde bulunmuştur.

Eğitimine Süleymaniye Medresesi’nde başlayan şâir, yapımı esnâsında Süleymaniye Külliyesi’nin de binâ eminliği görevini deruhte etmiştir. Hocası Kadızâde Şemseddin Efendi’nin Halep kadılığı sırasında onun yanında bulunmuş, burada 4 yıl kalıp İstanbul’a döndüğünde şeyhülislâm Ebûssûd Efendi’nin çevresine girip, bundan birkaç yıl sonra da çeşitli medreselerde hocalık yapmıştır. Sultan Süleyman’ın iltifat ve hediyelerine nâil olmuş, sultânın vefâtı sonrasında onun için ünlü mersiyesini kaleme almıştır. Hatta Nef’î, bir kasidesinde bu mersiye dolayısıyla “Kim bilürdü şuarâ olmasa ger sâbıkda / Dehre devletlü gelüp yine giden şâhânı / Haşre dek âb-ı hayât-ı sühân-ı Bâkî’dür / Andırup zinde kılan nâm-ı Süleyman Hân’ı” diyerek şâirler olmasa pâdişahları kimsenin tanımayacağını, pâdişâhı ölümsüz kılanın Bâkî’nin ölümsüzlük suyunu andıran sözleri olduğunu ifâde etmiştir.

(II.) Selim döneminde câize bulamayıp kısa bir dönem açıkta ve mâzûl kalan şâir, büyük münşî Feridun Ahmed Bey vâsıtasıyla Sokollu Mehmed Paşa’nın himâyesini kazanmış ve Sahn-ı Semân müderrisliğine getirilmiştir. (III.) Murad döneminde Süleymaniye müderrisi olan Bâkî, bir yanlış anlama sebebiyle pâdişâhın gadrine uğrasa da bunun düzeltilmesi sonrasında Edirne’de Selimiye müderrisliğine, bunu tâkîben de Mekke kadılığına getirilmiştir. 1582’deki dönüşü sonrasında fâsılalarla birkaç defa İstanbul kadılığına nasb ve azledilen şâir, 1592’de Rumeli kazaskerliğine tâyin edildi; fakat bu da kısa süreli bir görev oldu. Ömrünün sonlarına doğru en büyük emeli şeyhülislâm olmaktı; lâkin bu konuda uyanan ümitleri hep hayâl kırıklığıyla sonlandı. Oturmaya niyetlendiği makâma geçerek onun arzularının son kez yıkılmasına sebep olan Sunullah Efendi, 7 Nisan 1600 târihinde vefât eden şâirin cenâze namazını kıldırırken onun, “Kadrini seng-i musallâda bilüp ey Bâkî / Durup el bağlayalar karşuna yârân sâf sâf” beytini okumuştur.

Bâkî, şiirlerinde hayâtın zevklerini dillendirip fâni insan ömrünün eğlence meclislerinde hayattan zevk alarak geçirilmesi gerektiğini söylemiştir. Bunu coşkun ilhamlardan ziyâde şekil üzerinde durup şiirini türlü edebî sanatlarla zenginleştirerek yapan şâir tasavvufa pek meyletmemiş, hattâ dîvânında dinî içerikli şiirler de pek yer bulmamıştır. Şiirinde İstanbul hayâtının ve devrinin haşmetinin yankıları duyulan, tabiattan canlı tabloların yansıdığı Bâkî, bu neşeyâb mısrâlarla Nedîm’in de öncülerinden kabûl edilebilir. Türk şiirine salt soyut bir bediî zevk lisânını terennüm ederek değil, teknik olarak da katkı sağlayan Bâkî, M. Çavuşoğlu’nun ifâdeleriyle “Kendi çağında ve sonraki yüzyıllarda gelen sanat ve edebiyat adamlarının çoğunun belirttiği gibi, şiirde söyleyiş tarzında yenilik yapmış, imâle ve zihaf denilen dil kusurlarını asgariye indirmiştir. Ahmedî’den Bâkî’ye kadar gelen şairler, Türkçe’yi aruza uydurmk için yapılan, hecelerde uzatma ve kısaltma şeklinde özetlenebilecek olan bu kusurları belli nisbette gitgide azaltmışlardı. Bâkî’nin şiirlerinde bunlar okuyanın dil zevkini incitmeyecek dereceye düşmüştür.” Türk târihini uzun bir şiir olarak kabûl edersek, bu şiirin berceste mısrâı sayılan yaşadığı 16. mîlâdî asırda pek çok zirveden birisi sayılacak Bâkî, Türk şiirini asırlar boyunca etkilemiş, şiirlerine Cumhuriyet devrinde bile nazîre ve tahmisler yazılmıştır.

Göktürk Ömer Çakır

Kendisini aynı mahlasla yazan diğer Rûhî’lerden ayırmak için kullanılan nisbesinden de anlaşılacağı gibi Bağdatlı olan Rûhî’nin babası, Kânûnî Sultan Süleyman’ın ordularıyla Bağdat’a gelen ve Ayas Paşa’nın mâiyetinde yer alan Rumelili bir sipâhîydi. Şâir de bir dönem sipâhilik yapmış ve kendisine bir dirlik tevcih edilmiştir. Askerlikten ayrılınca serâzât ruhunu yerleştirebileceği bir coğrafya parçası aramak üzere Şam ve Hicaz’da, Anadolu şehirlerinde gezinen, İstanbul’da Galata Mevlevîhânesinde bulunan Rûhî bu seyahatlerde aradığını bulamamış görünüyor.

Kalenderâne bir hayat yaşayan, derviş gönüllü, aydın, hür düşünceli, nüktedan bir şâirdir; şiirlerinde, bilhassa ömrünün sonlarına doğru kaleme aldığı meşhûr “terkîb-i bend”inde, tenkitçi yanıyla ön plâna çıkan Rûhî, sâde, samimi, lirik bir dille yazmıştır. Kendisinden sonra –en meşhurları Ziya Paşa olmak üzere, Sünbülzâde Vehbî, Şeyh Gâlib gibi- pek çok şâir tarafından nazîre yazılan on yedi bent ve yüz otuz altı beyitlik terkîb-i bendinde 16. asır Osmanlı toplum hayatı içerisinde yer alan zengin – fakir, dilenci ve riyâkâr sofu, esrarkeş şeyh – derviş, rind –zâhid, kâmil –câhil, tâlihli – tâlihsiz, dost – düşman, tipler; şâirler, işret meclisleri, makâm sâhipleri gibi gruplar, sefâ-cefâ gibi zıt kavramlar ve bunların doğurduğu çatışmalara, toplumdan beklentisi olmayan, onun yargılarını umursamayan sert bir heccav, bir nevi Osmanlı Iuvenalis’i olarak ve tıpkı onun gibi yukarıdaki başlıkları dolduran türlü sosyal budalalara, asırlar boyu değişmemiş ve her toplumda rastlanabilecek evrensel tiplere değinmiş; bütün bu gerçek hayat numûnelerine “Ebnâ-yı zamânun talebi nâm u nişandur / Her biri tasavvurda fülân ibni fülândur” diyen bir rind gözüyle bakarak onları yerden yere vurmuş satirik bir şâirdir. Yergilerinin evrenselliğe uzanma gücü, işte ele aldığı bu tiplerden kaynaklanır. Meselâ bir mürşid gibi seccâdeye kurulduğu hâlde aslında ipini koparmış eşekten farkı olmadığını söylediği (“Taklîd ile seccâde-nişîn olmış oturmuş / Tahkîkde ammâ har-ı güsiste-‘inândur”) yalancı hodbinlerin sâdece din adamları içinde değil, cemiyet hayatının her yerinde rastlanabilecek bir tip olduğu ortadadır. Ele aldığı tüm tipler hemen hemen bu evsaftadır. Şiirinin beğenilmesinin ve ünlü şâirlerce tanzîr edilmesinin sebebi de bu olsa gerek.

Muhtemelen şiirlerinde, özellikle terkîb-i bendinde tercih ettiği sâdelik, yergisinin doğasından kaynaklanan dolaysız anlatım ihtiyâcından doğmuştur. Iuvenalis’te yer yer görülen ironi, onda yoktur. Azıcık menfaat için kendini rezil edenlere “Yazık sana kim eyleyesin hırs u tamâ‘dan / Bir habbe içün kendünü ‘âlemlere bed-nâm” diyerek, millet anca karnını doyururken zevk ü sefâ sürenlere “Dünyâ talebiyle kimisi halkun emekde / Kimi oturup zevk ile dünyâyı yemekde” diyerek de dünyâ yansa umurunda olmayacak ve kendisinden başka kimseyi dert edinmeyecek hodkâmlara lâfı dolandırmadan değinmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Aslen Erzurum Hasankaleli ve asıl adı Ömer olan şâirin babası, Kırım hanlarının hizmetinde bulunmuştur ve o da şâirdir. Nef’î mahlası kendisine, hâmisi Gelibolulu Mustafa Âlî tarafından verilmiştir. İstanbul’a (I.) Ahmed’in saltanat döneminde gelen, ondan sonraki Genç Osman, (I.) Mustafa ve (IV.) Murad dönemini idrâk eden şâir, asıl şöhretine bu sonuncu Yavuzmeşrep pâdişah zamanında erişmiş ve onun musâhibi olmuştur; öyle ki pâdişah tarafından çok sevildiği gibi, şiir vâdisinde de çok methedilen ve kendi şâirlik değerinin Nef’î’den düşük olduğunu, şiir âleminin sultânı olan Nef’î’nin tâbii olduğunu belirten sultânın himâyesi olmasa, yaşadığı dönemin pek sert dilli heccavı olan Nef’î’nin çok daha önce katledilmesi muhakkaktı.

Nef’î, kendisine verilen bu kıymete rağmen, edebiyat târihçimiz merhûm Ahmet Kabaklı’ya göre, belki de değersiz şahsiyetlerin yükseldiği bir bürokrasi manzarası karşısında kendi küçük memuriyeti dolayısıyla duyduğu sıkıntıdan olsa gerek, devrin önde gelenlerini Sihâm-ı Kazâ adlı hiciv derlemesinde cem ettiği şiirlerinde zehirli bir dille yerden yere vurmuştur. Hatta kendisinden rahatsız olanların, onun hakkında söyledikleri “İsmi Nef’î olan hicivci şâirin öldürülmesi, tıpkı engerek yılanının katli gibi dört mezhepte de vaciptir” meâlindeki Farsça beyit, yarattığı rahatsızlığı kâfi derecede açıklamaktadır.

Nef’î, dilin tüm varlığını kullanabilen ve bu sâyede ihtişâmlı bir âhenk ile biraraya getirdiği kelimelerle aynı zamanda etkileyici bir mısrâ mûsıkîsine sâhip olmuş üstün bir sanatçıdır. O da bunun farkında olarak yazdığı kasidelerde bol bol kendisini methetmekten geri kalmamış, “Sözlerin de pâdişâh-ı kâmrânidir sözüm”, “Akl-ı küll ders okur, endişe-i idrâkimden” gibi mısrâlarla nefsini tebcil etmiş, kendisine “bir âlem-i lâhut-nişân lâzım” olduğunu söylemekten içtinâb etmemiştir. Onun beyitlerinde, geniş ve zengin mecazlarla süslü mısrâlar olmasına rağmen, Bâkî’deki gibi biçim kaygısı ve hesaplı söyleyiş yoktur. Bu teknik hesapsızlık hâriç tutulursa, büyük bir kasîdeci olmasına rağmen hiciv sanatkârı olarak ün kazanmasını şüphesiz aynı hesapsız kişiliğine borçludur. Nef’î, belki de kasîdelerinde devrin liyâkatsiz büyüklerini övmek zorunda kalırken, bu şeâmetli çürüme çağlarının ve tuhaf insanlarının ortasında, övmesi gereken destan kahramanlarının çağını geçirmiş ve yanlış bir zamanda doğmuş olmanın iç huzursuzluğu eşliğinde yergiye sarılmıştır. Öyle ki onda yerginin “iyileşmez bir illet gibi” olduğu ifâde edilmiştir. Bununla birlikte onu, Bağdatlı Rûhî’deki gibi bir Osmanlı Iuvenalis’i olarak anmıyoruz. Çünkü Rûhî’nin tepkileri, cemiyetin tüm sosyal zümrelerini kaplıyordu. Oysa Nef’î, ricâl-i devleti ve tanınmış isimleri gezleyen bir sövücü şâirdir ve nitekim bu sövgülerinin kurbânı olmaktan da kurtulamamıştır.

Rivâyete göre Sihâm-ı Kazâ adlı eserini okuyan Sultan (IV.) Murad’ın, o esnâda yakınına düşen bir yıldırımı uğursuzluk alâmeti sayarak Nef’î’yi çağırttığı ve kendisine bir daha hicviyye yazmamak konusunda tövbe ettirdiği söylenir. Hatta bu hâdiseye dayanılarak “Gökten nazîre indi sihâm-ı kazâsına / Nef’î diliyle uğradı Hakkın belâsına” beyti söylenmiştir. Görülüyor ki onun hiciv kudreti yıldırımla eşdeğerde tutulmuştur. Bu hâdiseye rağmen vezir Bayram Paşa hakkında hiciv yazmaktan geri kalmayan şâir, pâdişâhın bunu öğrenmesi üzerine huzura çağırılmış, yeni bir hiciv yazıp yazmadığı sorulunca da gafletle söz konusu kişi hakkındaki şiiri cebinden çıkarıp pâdişâha sunmuştur. Pâdişah, hicvi keyifle dinlemiş; fakat Bayram Paşa’nın ısrâsı üzerine şâiri odunluğa tıktırıp sonra da boğdurtmuş; Nef’î de şiirine yıldırımların nazîre yazdığı bir şâirin ateşini söndürebilecek tek mezarlığa, Boğaz’ın soğuk sularına bırakılarak edebiyat târihimizin hayıflı hikâyelerinden birine dönüşmüştür.

Göktürk Ömer Çakır

Lakabı olan ve “bin ilim” anlamına gelen hezârfen’den, pek çok uğraşı olduğunu çıkarabileceğimiz Ahmed Çelebi hakkındaki tek kaynak, Evliya Çelebi’nin meşhûr Seyâhatnâme’sidir ve burada “İbtidâ Okmeydânı minberi üzre yıldız rûzgarı şiddetinde kartal kanatlarıyla sekiz tokuz kere eflâkde pervâz ederek ta’lîm edüp ba’dehu Sultân Murâd Han, Sarâyburnu’nda Sinânpaşa köşkünden temâşâ ederken Galata kulesinin tâ zirve-i a’lâsından Ahmed Çelebi lodos rûzgârıyla uçup Üsküdar’da Doğancılar meydânına düşdüğü müsbettir. Ba’dehu Murâd Hân bir kîse altun ihsân edüp Hezârfen Ahmed Çelebi’yi Cezâyir’e nefy-i ebed edüp anda merhûm oldu. Ahmed Çelebi hakkında Murâd Hân, bu âdemden pek havf edecekdir kim her ne murâd edinse elinden gelir, deyü nefy etdi” ifâdeleriyle kayıtlıdır. Okmeydanı’nda tâlimlerini gerçekleştirip Galata Kulesi’nden Üsküdar’daki Doğancılar meydanına kadar olan yaklaşık 3,5 kilometrelik mesâfeyi kendi tasarladığı kanatlarla geçtiği rivâyet edilen bu Türk bilgini, aynı kaynakta yer alan yukarıdaki kayıtlardan anladığımıza göre bu işi başarması sebebiyle evvelâ kendisine bir kese altın ihsân edilip âhiren korkulacak bir kişi olarak görüldüğünden Cezâyir’e sürülmüş ve orada ölmüştür.

Benzeri bir uçuş denemesinin ilk örneğinin de 10. asırda yaşamış Fârâb doğumlu bir Türk olan ve esâsında Tâcü’l-lûga adlı sözlüğüyle tanınmış Arap dili bilgini İsmâil b. Hammâd Cevherî tarafından aklî dengesini yitirmesiyle gerçekleştirildiği kaydedilmiştir.  Arap sözlükçülüğü târihinde çığır açan ve sâdece fasih kelimeleri ihtivâ eden sözlüğünü kastederek “Bu dünyâda benzersiz bir iş yaptım, âhiret için de kimsenin yapmadığı bir iş yapacağım” diyerek taktığı kanatlarla uçmaya kalkmış; fakat düşerek ölmüştür.

Göktürk Ömer Çakır

Evliya Çelebi’nin Seyâhatnâme’sinde çöğür şâiri olarak zikredilen ve bilhassa (IV.) Murad’ın Bağdat seferi esnâsında şehîd olan Genç Osman adlı bir askerin kahramanlığını destanlaştırdığı veya zâten vârolan bir Genç Osman menkıbesini işleyip popülerleştirdiği Genç Osman Destânı ile şöhret bulan, şiirleri Yeniçeri ortaları, asker zümreleri ve halk arasında; serhat boyları ve levent kahvehâneleri ile bozahânelerde dilden dile dolaşan, Türk saz şiirinin önde gelen temsilcisi, ordu şâiri. F. Köprülü, Şam ve Halep’e gittiğine dâir ifâdelerinden istidlâlen ve Çukurova’dan bahsettiği bir manzûmesinden yola çıkarak Adana taraflarında yaşadığını iddia etmiştir. Y. Bilgin ise, Ege bölgesine has birtakım söyleyişlerden ve Kul Mustafa’nın leventlik kariyerinden yola çıkarak Aydın – Nazilli taraflarında doğmuş olabileceği düşüncesini öne sürmüştür.

Gençliğinde Murad Reis’in bir levendi olarak Cezâyir’deki Garp ocaklarında bulunan ve lakabını buradan alan Kul Mustafa İstanbul’a gelerek orduyla seferlere katılmış, askerî faaliyetleri, ordunun yürüyüşünü anlattığı koşmaları ve yiğitçe söyleyişleriyle dillere pelesenk olmuştur. F. Köprülü’ye göre, gereği olmadığı hâlde Arapça ve Farsça kelimeler kullanmak tasallüfünden tamâmen kurtulamamış olsa da alelumum Dîvân edebiyâtı etkilerinin çok uzağında, halk zevkinin tabiî edâsına bağlı kalan bir yalınlığa sâhip ve okudukça insanın cûş u hurûşunu artıran manzûmeleriyle târihî hâdiselerin heyecânını başarılı bir şekilde aksettirmiş, yaşadığı dönemde birçok saz şâirini de etkilemiştir.

Kendisinden sonraki asırda yaşayan ve Türk – Rus savaşlarını destanlaştıran Âşık Hâfız gibi saz şâirlerinde görülen etkisi ve bu devir cönklerinde kendisine âit çokça şiirin yer alması tesirini uzun süre koruduğunu gösterir. O, artık sönmeye yüz tutan fetih ülküsünün son dönemlerinde yaşamış ve belki de bu eski ülküye duyulan hasretle söylediği şiirler, aynı hasreti besleyen geniş halk kitlelerince benimsenip yayılmıştır. Şiirlerinde “kılıcından al kan saç”an kahramanlar karşısında “tedbiri şaşan kâfirler”, “hezerân kalkanlar, yahşı kolçaklar”, savaşa giden gâziler, denizlerde yelken eden “Türk pîrleri”, bugün de okuyanları türlü heyecanlara sevk edecek canlılıkta kendilerini gösterirler. Bununla birlikte sâdece destânî şiirler söylememiş, “Kaşların çatarsın gözün süzersin / Her bakışta ciğerciğim üzersin / Yâdlar ile yiyip içip gezersin / İstiğnâ satarsın bize gelince” gibi sevgiliye sitemle dolu âşıkâne şiirler de terennüm etmiştir. Yine de Kul Mustafa her şeyden evvel, “Sevgilisinin mebzul kaşlarını, kirpiklerini ‘altıbölük sipâhilerine’ benzeten” bir asker şâirdir.

Göktürk Ömer Çakır

Türklerin Montesquieu’sü veya Machiavelli’si olarak anılan, arz ve lâyihâlar hâlinde yazarak Sultan (IV.) Murad’a ve Sultan İbrâhim’e sunduğu risâlelerinde, imparatorluğun çeşitli meselelerine dâir -bilhassa eski zamanları, orada bir altın çağ tasavvur edip örnek vermek sûretiyle- yapılması gereken ıslâhatları anlatan Osmanlı ıslâhatçısı mütefekkir. 19. asırdaki reform ihtiyaçları dolayısıyla çok baskısı yapılan bu risâleler için bir tanıtma yazısı kaleme alan meşhûr edîbimiz Şinâsî’nin tâbiriyle, “Pek büyük bir memur olmadığı hâlde arz tezkerelerinde her asırda yürürlükte olan kâideler ile içinde bulundukları asrın ıslâhı yolunda yerinde tedbirler göstererek sergilediği hamiyet sâyesinde ilelebet hayırla yâd edilmesi gereken Koçi Bey”in hayâtına dâir elimizde çok fazla bilgi yoktur.

Sicill-i Osmânî’ye göre çocukluğunda İstanbul’a girip Enderun’da eğitim gören, I. Ahmed’den (IV.) Murad zamanına dek hizmette bulunup Sultan İbrahim’e dahi risâleler yazmış olan Koçi Bey, (IV.) Mehmed devri başlarında vefât etmiş, siyâset işlerine vâkıf, kâmil ve akıllı bir kişiydi.

Murad ve İbrâhim devirlerine âit in’am defterlerinde, muhtemelen Arnavutluk’taki Görice’den geldiği ve yüzünün kırmızılığından kinâye Arnavutça’da kırmızı anlamındaki kuç’tan kaynaklanan, -yanlış bir şekilde bir lakap olduğu söylenen- Koçi’ye rastlanmamaktadır. Diğer yandan Bursalı Mehmed Tâhir’in Kâhire’deki bir kütüphâne kataloğunda “lakab”ının yanında gördüğünü söylediği Mustafa ismi dolayısıyla in’am defterlerinde çokça tesâdüf edilen ve Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde de musâhib-i sâbık silâhtar Mustafa Ağa olarak geçen bir Has Odalının Koçi Bey olma ihtimâli üzerinde durulmuştur. Risâlelerin bir yazma nüshasının başında kendisinden “Has Odadan çıkma” olarak bahsedilmesi de bu fikri güçlendirmektedir; fakat hakkında TDV İslâm Ansiklopedisi’ne (DİA) madde yazan Ömer Faruk Akün bu iddiayı reddetmektedir. Ona göre, “Devlet mekanizmasının çeşitli şube ve müesseseleriyle işleyişine, idarî usul ve tatbikata dair derin vukufu, onun en azından ve hiç değilse Dîvân-ı Hümâyun kalemlerinin gün görmüş bir emektarı olduğunu düşündürür.”  Koçi Bey de kendisini hânedana yedi nesilden beri hizmet veren bir âilenin çocuğu ve aynı hizmetleri sürdürüp şimdilerde pîr olmuş bir emektar kul olarak tanıtmıştır.

Koçi Bey Risâleleri’nin en önemli özelliği, tagayyür ve fesat olarak adlandırılan devlet müesseselerindeki çürümüşlüğün, idârî bozuklukların, geçmişle mukâyese edip kânun-ı kadîm olarak andığı, mâzîdeki örnek nizamlara ve kurallara dönülmek sûretiyle ıslâhını öneren “altın çağ”cı tutumudur. Bu anlamda “Osmanoğullarının ulu soylarından gelen padişahlar arasında, her şeyden önce memeketinin genişliği, hazinenin çokluğu ve ululuk yönünden en üst mertebeye çıkanı merhum ve mağfur Sultan Süleyman Han’dı. Ve yine âlemin bozulmasına sebep hâller dahi onun zamanında ortaya çıktı” demekle Kânûnî dönemini hem devletin şevket ve kudretinin en üst noktaya vardığı örnek bir dönem olarak niteler hem de bozulmanın bu devirde başladığını belirterek eleştirir.

Mehmet Öz, Koçi Bey’in nasihatlerinin, kul taifesinin zabt u raptı ve sultânın otoritesinin tesisi, rüşvetin kökünün kazınması, mansıpların ehil ellere bırakılması, tımar sisteminin düzeltilmesi, dirlik sâhiplerinin durumlarının gözden geçirilmesi, gelir – gider dengesi gibi konularda bilhassa (IV.) Murad’ın ıslahatlarına ışık tutmakla birlikte yapılanların gelenekçi bir ıslahattan çok pragmatik bir nitelik taşıdığını ifâde eder. Bizim için ilgi çekici olan bu büyük ıslahatçı mütefekkirin dediklerinin yapılıp yapılmadığı veya hangi sâikle yapıldığından ziyâde kendi içsel tutarlılığıdır. O, önerilerinin kıymetini padişaha vurgulayarak hatırlatmış, Sultan Murad’a, bozulan devlet düzenini tesis etmekle meşgûl olmanın nice mescit ve cami yaptırmaktan hayırlı olduğunu, bahsi geçen sıkıntıların düzeltilmemesi hâlinde bunların hesabının Kıyâmet Günü pâdişahtan sorulacağını cesur bir ideâlist olarak söylemekten imtinâ etmemiştir.

Göktürk Ömer Çakır

17. asır Osmanlı ilim dünyâsının, çeşitli alanlarda pek çok eser vermiş ansiklopedist bibliyografı. Orhan Şâik Gökyay, ulemâ arasında Kâtip Çelebi, Dîvân-ı Hümâyûn üyeleri arasında Hacı Halîfe adıyla tanındığını söyler. Batılı oryantalistler de genellikle Hacı Halîfe adıyla kendisinden bahsetmişlerdir. Kâtip Çelebi 14 yaşında Dîvân-ı Hümâyûn kalemlerinden Anadolu Muhasebeciliği Kalemi’ne girerek hesap kâidelerini, erkam ve siyâkat yazısını öğrendi. Sonraki yıllarda gerek babasıyla berâber gerek onun ölümünden sonra tek başına, orduyla birlikte Hemedan, Bağdat ve Erzurum’a yönelik çeşitli sefer ve kuşatmalara iştirâk ettikten sonra İstanbul’da Kadızâde Mehmed Efendi’nin derslerine katıldı. Bulunduğu bir doğu seferinde Halep’te konaklanmasından istifâde ederek hac farîzasını yerine getirdi. 1635’te (IV.) Murad’ın Revan seferinde bulunduktan sonra kendi ifâdesiyle küçük cihattan büyük cihâda dönerek hayâtını bütünüyle ilmî çalışmalara hasretti.

Kâtip Çelebi hem kendisinden evvelki İslâm düşünce târihinin önemli duraklarıyla hem de ilgilendiği ilmî sâhaların Batı’da geldiği noktayla alışveriş hâlinde olan ve belki de yaşadığı çağın ilerisinde yer alan bir mütebahhir âlimdir. Onun devlet anlayışı ve târih görüşünün İbn Haldûn’un uzviyetçi/biyolojist bakış açısıyla örtüştüğü, insan ömrünün merhaleleri gibi devlet ve toplumun da çeşitli gelişim merhalelerinden geçtiği düşüncesinin kendisinde hâkim olduğu görülür. Bu bağlamda Naîmâ ve Cevdet Paşa’yı etkilemiş ve İbn Hâldun’la Geç Osmanlı târih düşüncesi arasında bir verâset halkası teşkîl etmiş olduğunu söyleyebiliriz. Bununla birlikte mukadder bir târih tasarımı olan bu şemadan, Naîmâ (“Pes bu takdirce her cem’iyyet zaman-ı inhitât nihâyetine varmak lâzım olmayıp (…) bir tabîb-i hâzıkın tedbirine mukârin kıldığı gibi”) ve Cevdet Paşa’nın, birtakım tedbirlerle çöküş ve gerilemenin önlenebileceği kanaatine sâhip olarak irâdî bir nazarla ayrıldığını belirtmeliyiz. Batılı bilimsel çalışmalardan yararlanma konusunda Osmanlı kültür târihinin ilk örneği olan Kâtip Çelebi, Fransız mühtedîsi Mehmed İhlâsî’nin yardımıyla bâzı târih ve coğrafya çalışmalarını, Lâtince’den çevirmiş, bilhassa Osmanlı memleketlerinin ilk sistematik coğrafya kitabı olan ve bu ilim sâhasında Doğulu anlayıştan kopuşu temsil eden ilk çalışma kabûl edilen meşhûr eseri Cihannümâ’da Batı menşeli yeni bilgilerden istifâde etmiştir. Târih-i Kostantiniyye ve Kayâsire ile Târih-i Frengî adlı eserleri de bu tür çeviri faaliyetlerine yaslanılarak oluşturulmuştur. Ayrıca Gerardus Mercator’un Atlas Minor adlı eserini de Cihannümâ’nın belli kısımlarına kaynak oluşturmak üzere tenkitli ve açıklamalı olarak çevirmiştir. Diğer yandan eserlerinde kullandığı Antik Çağ bilgisinin de Osmanlı kültür târihi açısından ilgi çekici olduğunu söylemek gerekmektedir. Bu kullanımın, 17. asırda yükselen Yeni Aristoculuk düşüncesiyle bağı ve Kâtip Çelebi’nin bu eğilimlerden haberdâr olup olmadığı sorusu merak uyandırıcıdır. Kendisinden hemen sonra Müneccimbaşı’nın da Câmiü’d-düvel’inde antik çağları mevsuk kaynaklardan anlatması Kâtip Çelebi’nin, bu ilginin başladığı noktada durduğu düşüncesini akla getirebilir. Bu asırda, Evliya Çelebi’nin de daha iptidâî bir atîkiyat bilgisini kullandığı görülürken, bir sonraki asırda Atina kadısı Mahmud Efendi’nin Târih-i Medînetü’l-Hukemâ (1738)’sıyla bu eğilimler bizde de akis bulmuş sayılabilir.

Kitaplara çok düşkün olan ve bâzı geceler yaktığı mumu söndürmeyi ihmâl ederek sabahlara dek okuduğu bilinen Kâtip Çelebi’nin ilgisini en çok târih, tabakât ve vefeyât eserleri çekmiştir. Ayrıca bir olayı aydınlatmak için pek çok farklı kaynağa bakarak modern denilebilecek kadar ilmî yöntemleri benimsemiş, Fezleke ve Âdem’den başlayıp 1648’e kadar cereyan eden vakaların kronolojik cetveli olan Takvîmü’t-tevârih adlı eserlerini telif ederken elinden 1300 kitabın geçtiğini belirtmiştir. En önemli eseri sayabileceğimiz Keşfü’z-zunûn’da 9.000’den fazla yazar ve 15.000 kadar bilim dalı hakkında bilgi vermiş, bu çalışmasının mukaddimesi olarak, bugün dahi önemli bir referans teşkîl edebilecek bir bilim felsefesi metnini ortaya koymuştur. Meselâ orada, bilimlerin tasnifi ve niteliklerinin açıklanması konusunu bile bir bilim saymış, hatta Allâme Şerîf’ten naklen, “Bilimin niteliğinin anlaşılması, hakkında söylenenlerin en güzelidir” sözünü aktararak metod ilmini bütün ilmî faaliyetlerin gümrahına yerleştirmiştir. Batı dünyâsında da ilgi gören ve oryantalizm çalışmaları için muazzam bir mehaz kıymeti olan bu çalışma 1835 – 1858 yıları arasında Gustav Flügel tarafından Lâtinceye çevrilerek Leipzig’te basılmıştır. Fârâbî ve İbnü’n-Nedîm gibi büyük isimlerin ilim tasnifi ve bibliyografya geleneğine bağlı olarak kendisinden önceki Taşköprülüzâde’nin Miftâh el-saâde’sinden de epey yararlanarak hazırladığı bu kitap, dilimize ancak 2007 senesinde kazandırılabilmiştir.

Kâtip Çelebi bütün bu ilmî faaliyetleri içinde toplumsal meselelerden uzak kalmamış, 1645’te başlayan ve yılarca süren Girit seferi münâsebetiyle halkın mânevîyâtını yükseltmek için eski deniz zaferlerimiz hakkındaki Tuhfetü’l-kibâr fî esfâri’l-bihâr (Deniz Seferleri Hakkında Büyüklere Armağan)’ı kaleme almıştır. Son eseri olan Mizânü’l-hakk’ta da devrin din adamlarının hiçbir fayda hâsıl olamayacağı gibi toplumsal gerilimlere de sebep olan tartışmalarını, boğuldukları taassuptan bütünüyle uzak müsbet bir bakışla ele almıştır. O, Mizân’ın mukaddimesinde yazdığı gibi, hiçbir faydaya mâtuf olmasa da “mutlak ilim” adına elden geldiğince öğrenmeyi tebliğ eden bir ilim mübeşşiridir.

Göktürk Ömer Çakır

Kendisini “seyyâh-ı âlem ve nedîm-i benî-âdem” olarak tanımlayan, millî kültürümüzün en anıtsal eseri olan büyük boyda on ciltlik ve yaklaşık dört bin sayfalık seyâhatnâmesiyle sâdece Türk edebiyâtında değil dünyâ seyâhatnâme literatüründe de haklı bir şöhreti bulunan Evliya Çelebi’nin ne yazık ki gerçek adını bilemiyoruz. Ataları Kütahya’daki Zereğen mahallesinde ikâmet edip, fetihten sonra İstanbul’a yerleşmişlerdir. Hâfız olan ve Şeyhülislâm Hamid Efendi Medresesi’nde 7 yıl tahsil gören Çelebi, 1636 yılı Ramazan’ında Ayasofya Camii’nde pâdişâh (IV.) Murad’a takdim edilir ve Harem-i Hâs’ta eğitim görürken sultânın da musâhibi olur. Sarayda, iki yıl kalacaktır. Seyâhatnâme’nin muhtelif ciltlerinde Türklerin ulu din öncüsü Hoca Ahmed Yesevî’nin soyundan geldiğini, bir taraftan da Germiyanoğulları ile bağlantısı olduğunu ifâde eden Evliya Çelebi, seyyah olup yollara düşmesinin ve muazzam eserinin yazılış sebebini, Yemiş İskelesi yakınındaki Ahî Çelebi Camii’nde gördüğü bir rüyâya bağlar. Rüyada, Kırım’da kâfir üzerine yapılacak bir cenge yardıma gitmek için Hz. Peygamberin başlarında bulunduğu büyük sâhabeler bu câmiye namaz kılmak için uğrarlar. Kemankeşler pîri, Sa’d-ı Vakkâs’ın aracılığıyla hâdiseyi anlayan Çelebi’nin tatlı diliyle olay şöyle gelişir: “Sa’d-ı Vakkâs hazretleri destimden yapışup huzûr-ı Hazret’e götürüp; “Âşık-ı sâdıkın ve ümmet-i müştâkın Evliyâ kulun şefâ’atin ricâ eder” deyüp Hazret’e götürüp “Mübârek dest-i şerîflerin bûs eyle” deyince bükâ-âlûd olup mübârek dest-i şerîfine küstâhâne leb urub mehâbetinden,”Şefâ’at yâ Resûlallâh” diyecek mahalde hemân “Seyâhat yâ Resûlallâh” demişim. Hemân Hazret tebessüm edüp “Şefâ’atî ve seyâhatî ve ziyâretî ve Allahümme yessir bi’s-sıhhati ve’s-selâme” deyüp Fâtiha dediler (…) Hemân Sa’d-ı Vakkâs hazretleri belinden sadağın çıkarup hakîrin beline kuşadup tekbîr edüp; “Yürü sehm ü kavs ile gazâ eyle ve Allâh’ın hıfz u emânında ol ve müjde olsun sana bu meclisde ne kadar ervâh ile görüşüp dest-i şerîflerin bûs etdinse cümlesini ziyâret etmek müyesser olup seyyâh-ı âlem ve ferîd-i âdem olursun. Ammâ geşt ü güzâr etdüğin memâlik-i mahrûseleri  ve kılâ-‘ı büldânları ve âsâr-ı acîbe ve garîbeleri ve her diyârın memdûhât, sanâyi’ât, me’kûlât ü meşrûbâtını ve arz-ı beledi ve tûl-ı nehârların tahrîr edüp bir âsâr-ı garîbe eyle.”

Bu muazzam eser, müellifin ölümünden yüz otuz yıl kadar sonra meşhûr Osmanlı târihçisi Hammer tarafından keşfedilip gün yüzüne çıkarılmıştır. Eser, ilk defa 1843’te seçmeler şeklinde, Müntehâbât-ı Evliya Çelebi başlığıyla yayınlanmış, tam metin neşri ise ilk altı cildi 1896 – 1900 arasında Ahmed Cevdet’in İkdam Neşriyat Yurdu’nca, yedi ve sekizinci ciltleri 1928’de Türk Tarih Encümenince, dokuz ve onuncu ciltleri ise 1935 ve 1938’de Maarif Vekâletince ve yeni harflerle yapılmıştır. Eserin ilk bilimsel ve güvenilir neşri ise 1996 – 2011 yılları arasında Yapı Kredi Yayınları tarafından gerçekleştirilmiştir.

Robert Dankoff’a göre Seyâhâtnâme’nin iki amaca mâtuf iki yaklaşımı vardır. Bunlardan ilki, Osmanlı İmparatorluğu’nun eksiksiz bir tasvîrini sunmaya dönük ve eski Müslüman coğrafyacılarının mesâlik ve memalik geleneğine bağlı olan emperyal yaklaşım; ikinci amacı ise seyâhatlerinin eksiksiz bir kaydını sunmaya dönük kişisel ve otobiyografik yaklaşımdır. Bu anlamda da Evliya Çelebi son derece özgün bir şahsiyet olarak aynı özgünlükte bir eser ortaya koymayı başarmıştır.

Çelebi’nin, Seyâhatnâme’de, yaşadığı, görüp gezdiği veya içinden geçtiği şehir sayısı iki yüz elli yedi olarak tesbît edilmiştir ve adımladığı coğrafyada bugün otuz ülke bulunmaktadır. Geçtiği yerlerde kendisinden bir bergüzâr bırakmayı seven Çelebi’miz, mezarlık, saray, kilise, cami ve türbe duvarlarına çeşitli notları veya adını kazımıştır. Meselâ; Köstendil’deki İnceli Ahmed Bey Zoğu Camii’nde, “Melek Ahmed Paşa hazretlerinin müezzini, Evliyâ-i Gülşenî rûhiyçün, Allah rızâsıyçün fâtiha, sene 1071”, Karaman’da, Pir Ahmed Efendi Camii’nde “Seyyâh-ı âlem Evliya rûhiyçün fâtiha, sene 1082” şeklinde ve bugüne intikâl eden notlarla, daha ölmeden kendisi için fâtihâ istemesi, bu yazıları istikbâle bıraktığının delilleri olsa gerek. O, bu tür konularda hassas ve dindar bir insandır ve yine kendi ifâdesine göre yüce atası Hoca Ahmed  Yesevî ibn Muhammed Mehdî’den beri ataları içinde şarap ve keyif verici şeylerden yemiş içmiş kimse yoktur.

Evliya, seyâhâtlerinin çoğunu resmî vazifeli olarak yapar. İlk gezisi ise, herhangi bir görevi olmadan, babasının ahbâbı Ketenci Ömer Paşa ile çıktığı Trabzon gezisidir. Üstlendiği görevler, musâhiplik, müezzinlik, tahsildarlık, elçilik vs.dir. Bununla birlikte, Halil İnalcık’ın dediği gibi, onun kişiliğinde birleşen esas ikili nedîm ve seyyâhtır ve eserinin analizinde bu iki nokta göz önünde tutulmalıdır.

Evliya Çelebi’nin, dönemindeki abdalları, meczupları, melâmîleri anlattığı bir bölüme düştüğü “Şakanâme’mizde taklîdi mufassal tahrîr olunmuştur” derkenârından, bu isimle bir başka kitabının olduğu anlaşılmaktaysa da bunun hiçbir nüshası elimize ulaşmamıştır.

Çelebi’nin güvenilirliği hakkındaki eski tartışmaların, yerini ilmî değerlendirmelere bıraktığı söylenebilir. Zaten ona bakışımız, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın dediği gibi olmalı: “Ben Evliya Çelebi’yi tenkîd etmek için değil, ona inanmak için okurum. Ve bu yüzden de dâima kârlı çıkarım.” Bugün aktüel bir soru olarak sık sık yöneltilen, “Bir adaya düşecek olsanız yanınıza hangi üç kitabı alırdınız?” sorusunun cevapları içinde muhakkak yer alması gereken eseriyle Evliya Çelebi, bizim için haklı bir gurur ve neşe kaynağı olarak yüreğimizin coğrafyasında gezinmeye devâm etmektedir ve edecektir.

Göktürk Ömer Çakır

Van’ın Hoşap kasabasında dünyaya gelmiş olan ve buna nisbetle Vanî veya Hoşâbî olarak anılan tefsir âlimi, vâiz. Osmanlı fikir ve kültür târihinin yetiştirdiği ve 17. asırda Türk milliyetçiliği bayrağını dalgalandıran büyük şahsiyet. İlk eğitimini Van’da almış, Tebriz, Gence ve Karabağ’da tahsilini sürdürdükten sonra Erzurum’a geçmiştir. 1659 Eylülünde Erzurum Beylerbeyi olarak şehre gelen Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın beğenisini kazanmış, onun sadrâzam olmasıyla birlikte İstanbul’a dâvet edilerek (IV.) Mehmed’in çevresine dâhil olmuştur. Kaynaklarda etkileyici bir hatip olduğundan bahsedilen, Yenicâmi kürsü vâizliği ile pâdişâhın hocası (Hâce-i sultânî) görevlerine getirilen ve sultânın çok sevdiği Mehmed Efendi, II. Viyana kuşatmasına da ordu vâizi olarak katılmış, askerleri şevklendirmek için siperlerde vaazlar vermiştir. Viyana kuşatmasının hezîmetle sonuçlanması netîcesinde, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın isteği doğrultusunda kuşatma için kamuoyunu ve bu işe taraftâr olmayan pâdişâhı iknâ etmek konusunda etkili olması dolayısıyla, Bursa Kestel’e sürgüne gönderildi; fakat bir menfi olarak yaşamaya katlanamayarak burada kısa süre sonra vefât etti.

Vanî Mehmed Efendi fakih – mutasavvıf çekişmelerinin bir tarafıydı. 40 yaşına dek tasavvufla ilgilendiğini; fakat fıkıh kitaplarına yönelince tasavvuf şeyhlerinin yanlış yolda olduklarını anladığını kendi diliyle ifâde etmiştir. Niyâzi-i Mısrî’nin Midilli’ye sürülmesinde, Babaeski’de bir Bektâşî tekkesinin ve Hafsa’daki Kanber Baba Türbesinin yıktırılması ile Mevlevî ve Halfetî dergâhlarının kapatılmasında etkili olduğu bilinmektedir. Üstelik bunu, Mevlevî hayrânı olan bir sultâna yaptırtabilmiş olması da tesir ve iknâ gücünü gösteren güzel bir örnektir. Bu sebeple olsa gerek, pâdişah tarafından kendisine bağışlanan ve onun adıyla Vaniköy olarak anılan Boğaz kıyısından vapurla geçen Mevlevîlerin asırlar sonra bile bu semte arkalarını döndükleri rivâyet edilir. Ayrıca Vanî Mehmed Efendi, 17. asrın tuhaf sîmâlarından biri olan ve dönmelik mezhebinin kurucusu Sabatay Sevi’yi, Sadaret Kaymakamı Mustafa Paşa ile Şeyhülislâm Minkârîzâde Yahya Efendi’nin bulunduğu bir dîvanda yargılamıştır.

Arâ’isü’l-Ķur’ân ve nefâ’isi’l-Furkan adlı eserinde Kur’ân kıssalarını tefsîr etmiş, bu meyanda bâzı millî değerlendirmeleri sebebiyle büyük târihçi İsmâil Hâmi Dânişmend tarafından “Osmanlı medresesinin taassup devrinde Türkçülük bayrağını tefsîr ilminin tepesine diken yegâne Türk âlimi” olarak tebcîl edilmiştir. Bu özelliğinden olsa gerek Şemseddin Sâmî’nin Kâmusü’l-a’lâm’ında “Milel-i sâireye karşı olan taassubuyla meşhur” ifâdeleriyle kendisinden bahsettiği Mehmed Efendi, Türk milletini Kur’ân’da adları anılan Yecüc ve Mecüc tâifesi olarak gösteren yorumlara karşı çıkmış, asıl onlara karşı mücâdele eden Zülkarneyn’in Oğuz Kağan olduğuna dâir yorumları tereddütsüz savunmuştur. Ayrıca Mâide sûresinin 54. âyetinde “Ey îman edenler, içinizden kim dininden dönerse Allah — mü’ minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı onurlu ve zorlu, kendisinin onları seveceği, onların da kendisini seveceği — bir kavim getirir ki onlar Allah yolunda savaşırlar ve hiçbir kınayanın kınamasından çekinmezler. Bu, Allahın lûtf u inâyetidir ki onu kime dilerse ona verir. Allah ihsânı bol olan, en çok bilendir.” ifâdeleriyle bahsedilen kavmin “Allah ü Teâlâ’nın av ü inayetiyle hüsn ü tevfîkine istinâden biz deriz ki, bu kavim, Arap kavmine mugâyeret-i tâmme ile mugâyir bulunan Türk kavmidir” yorumuyla Türkler olduğunu belirtmiş, bunun sebebini de “Uzun zamanlardan beri karada ve denizde, Şarkta ve Garpta Rumlar ve Frenklerle mücâhedede bulunan gâzilerin bütün Bizans ülkelerini zaptedip oralarda tavattun etmiş olan Türkler olduğunu görüyoruz; bu suretle Rum, Ermeni ve Gürcü ülkeleriyle Frenk memleketlerinin bazıları ve Rus diyarının bir kısmı, Türk memleketi hâline gelmiş, Türk dili oralarda taammüm ve intişâr etmiş, Türkler tarafından bu memleketlerde İslâm ahkâmı tatbik ve icrâ edilmiş ve Türklerin yümn ü bereketi sâyesinde hıristiyan cemaatlerinin ekserisi İslâm dinini kabûl ederek evvelce Rum, Frenk ve Rus oldukları hâlde bilâhare Türkleşmişlerdir ve bu, Allah’ın Türklere nasib etmiş olduğu bir fazl-ı ilâhîdir.” sözleriyle açıklamıştır.

İsmâil Hâmi Dânişmend, “Türk milliyetinin 17. asırda yetişen bu büyük mübeşşiri”nin vazıh bir Türkçü olduğunu, hakîki Türklüğü Oğuz dairesine ircâ eden, dil ve kültür esaslarını ihmâl etmeyen sıkı bir ırkçılığa istinâd ettiğini belirtmiştir.

Dânişmend, onun, bilhassa bu konudaki fikirleri dolayısıyla celbettiği düşmanlıklar yüzünden sürüldüğünü, bu sebeple “Türk milliyetinin büyük şehidi” olduğunu kaydetmiş, Vanî Mehmed Efendi’yi, Türk medreselerinde Türklük aleyhinde intişâr eden fikirlerin ve taassup karanlığının ortasında doğmuş büyük bir nur olarak tasvîr etmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Yahya Kemal’in, “Büyük Itrî’ye eskiler derler, /Bizim öz mûsıkîmizin pîri; /O kadar halkı sevkedip yer yer, /O şafak vaktinin cihangîri, /Nice bayramların sabâh erken, /Göğü, top sesleriyle gürlerken, /Söylemiş saltanatlı Tekbîr’i” mısrâlarıyla başlayan ve onun Türk mûsıkîsindeki yerini tüm metinlerden güzel ve özlü bir dille terennüm eden şiirinde ifâde ettiği gibi “öz mûskıkîmizin pîri” olan Itrî, sâdece bir hânende ve bestekâr bir mûskıkîşinas değil, aynı zamanda şâir tezkirelerinde adı geçen ve Yine Yahya Kemal’in aynı şiirinde “O ki bir ihtişamlı dünyaya / Ses ve tel kudretiyle hâkimdi; / Âdetâ benziyor muammâya; / Ulemâmız da bilmiyor kimdi? /O eserler bugün defîne midir? Ebediyyette bir hazîne midir? / Bir bilen var mı? Nerdeler şimdi?” mısrâlarında gönderme yaptığı gibi muamma ustası bir şâir, Tuhfe-i Hattâtîn gibi hattat biyografilerinde kayıtlı ve ta’lik hattında usta bir hattattır. İstanbul dışında ikâmet ettiği ve İstanbul surları dışındaki evinde bahçe işleriyle uğraşmaktan zevk aldığı için kendisine Itrî mahlasının verildiği rivâyet edilmiştir. Ayrıca bunun Buhurî ile de yakın anlamlarda bir kelime olduğuna dikkat edilmelidir.

İstanbul’da Mevlânâkapı semtinde doğan ve (IV.) Mehmed döneminde sarayda mûsıkî hocalığı ve hânendelik yapan ve M. Bardakçı’nın neşrettiği, Topkapı Sarayı’nda bulunan bir hazîne tezkeresinden, Temmuz 1682’de günlük 60 akçe ile cariyelere mûsıkî hocalığı yaptığını öğrendiğimiz bu büyük üstâdın pâdişah tarafından sık sık çağırılıp eserlerinin kendisinden dinlendiği de kaynaklar tarafından kaydedilmiştir. N. Özcan’dan öğrendiğimize göre, saraydaki küme fasıllarında bulunduğu sıralarda, kendi isteğiyle, kabiliyetli ve güzel sesli gençleri bulup yetiştirmek ve geldikleri ülkelerin mûsıkîsi hakkında onlar vâsıtasıyla bilgilenmek için, esirciler kethüdâlığıyla görevlendirildiği de söylenir. Kendisinin Yenikapı Mevlevîhânesi’ne devam ettiği, ney üflemeyi de burada öğrendiği bilgisi bâzı yakın dönem kaynaklarında yer almıştır. Bu bilgi, Yahya Kemal’in mısrâlarına da “Vâkıâ ney, kudüm gelince dile, / Hızlanan mevlevî semâıyle / Yedi kat arşa çıkmış “Âyîn”i” şeklinde aksetmiştir. Buradaki “Âyîn”den kasıt, bestelediği N’at-ı Mevlânâ veya segâh âyînidir.

Dinî mûsıkîmizin en güzel örneği olan ve “Söylemiş saltanatlı Tekbîr’i” mısrâında kendisine gönderme yapılan segâh tekbîr, câmi mûsıkîsinin şâheserlerinden kabûl edilir. Itrî’ye âit olarak mecmuâlarda kaydedilen bütün şiirler kendisine âit olmasa ve bu mahlasla başka şâirler bulunsa bile yine Yahya Kemal’in revnaklı kalemi kendisinden pek çok eserin bize intikâl etmemiş olabileceğini dillendirir: “Kıskanıp gizlemiş kazâ ve kader / Belki binden ziyâde bestesini, / Bize mîrâsı kaldı yirmi eser. / “Nât”ıdır en mehîbi, en derini.”

Itrî, erken cumhuriyet dönemi uygulamalarından biri olarak rafa kaldırılan ve millete Garp mûsıkîsini dayatan yanlış inkılâpların 70’li yıllara yansıyan bir tartışmasının da öznesi olmuştur. Bu kavgada, bir bediî zevk meselesi olarak dahi Türk mûsıkîsine tahammül edemeyen Batıcı millî şuur düşmanlarının hedefi hâline gelen Itrî, büyük Türkçü Nihâl Atsız Bey tarafından savunulmuş ve Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası Salonunda, 1971 yılının Aralık ayında bir geceyi “Itrî Gecesi” adıyla Türk mûsıkîsi konserine tahsis eden Kültür Bakanlığına saldırarak millî kültürü ve Itrî Efendi’nin şahsında tek sesli Türk müziğini aşağılayan Suna Kan’a, “Bu dünyaya bir Suna Kan gelmeseydi Türk milleti hiçbir şey kaybetmezdi. Gitmesiyle de kaybedecek değildir. Çünkü, o nihayet usta bir çalgıcıdır ki kendisinden daha usta olanlar da vardır. Fakat dünyaya bir Itrî gelmeseydi Türk ırkının müzik yönü bugünkünden biraz daha aşağıda kalacaktı. Çünkü o, gerçek sanatkâr, yani bestekârdı (…) Suna Kan’ın hücumlarına rağmen de Itrî tarihteki yerini almıştır, yıkılmaz. Hafif keman yayı ile vurarak üç yüzyıllık taş anıtı devirmeye imkân yoktur. O, millî ruhtan bir parçadır ve Türk ırkı yaşadıkça dimdik ayakta duracaktır” sözleriyle çok sert bir yanıt vermiş ve Itrî’nin bizim için ne ifâde ettiğini en beliğ ifâdelerle ortaya koymuştur.

Itrî, Yahya Kemal’in diliyle,  “Tâ Budin’den Irâk’a, Mısr’a kadar, / Fethedilmiş uzak diyarlardan, Vatan üstünde hür esen rüzgâr”ların, bütün baharlardan ses götürdüğü, bizi toplayan bir dehâ, “Yedi yüz yıl süren hikâyemizi” ihtiyâr çınarlardan dinlemiş, millî târihimizin ulularındandır.

Göktürk Ömer Çakır

Âilesi Konya Ereğlili olmakla birlikte, muhâcir olarak Rumeli’ye gelmişler ve Ahmed Dede bu vesileyle Selanik’te doğmuştur. İlme düşkünlüğü dolayısıyla burada Mevlevî tarîkatine girip hem tarîkat âdâbını öğrenmiş hem Selanik müftüsünden tefsir ve fıkıh dersleri almıştır. 1654’te İstanbul’a gelip burada da Galata ve Kasımpaşa mevlevihânelerinde eğitim almış, 1668’de ise saraya müneccimbaşı ve ondan birkaç sene sonra da pâdişâha musâhib olmuştur. Sultan (IV.) Mehmed’in hükümdarlığı süresince yüksek bir îtibâra sâhip olan Ahmed Dede, sultânın ölümü sonrasında tahta geçen kardeşi (II.) Süleyman devrinde görevinden azledilmiş ve Mısır’a giderek 4 yıl kadar burada kaldıktan sonra Hicaz’a geçip ömrünün kalan 11 senesini burada tamamlamış, Medine medreselerinde müfessir ve fakih olarak çalışmış, Mekke’de mevlevî dergâhının şeyhliğini uhdesine almıştır. Bir şâir de olan Müneccimbaşı’nın tezkîrelerde bâzı şiirlerine de rastlanmıştır. Atsız Bey, “Yine sahn-ı çemen reşk-i cinân olduğı çağlardır / Değil nerkis görünen câbecâ zerrin ayağlardır” şiirinin Hâfız Post tarafından bestelenmiş olduğunu kaydetmiştir.

Müneccimbaşı, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın emriyle, 47’si Arapça, 17’si Farsça ve 8’i Türkçe olmak üzere bugün bir bölümü kayıp olan 72 kaynaktan ve birtakım risâlelerden istifâde ederek Câmiü’d-düvel olarak bilinen evrensel târihini kaleme almıştır. Kitap, Âdem’den başlayarak kendi yaşadığı döneme kadar pek çok hânedânı ele alan tenkidî bir dille yazılmış önemli bir eserdir. Arapça kaleme alınan bu eser, Sadrâzam İbrâhim Paşa’nın “tekellüf-i münşîyâneden sâde Türkî’ye” çevrilmesi isteğiyle Lâle Devri’nin meşhûr şâiri Ahmed Nedîm tarafından, yazılışından 30 sene sonra, 1720 – 1730 yılları arasında Sahâ’ifü’l-ahbâr fî Vekâyi‘i’l-a‘sâr adıyla, birtakım hata ve eksiklerle mâlûl olarak, Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu dönemde Aynî Târihi, Habîb’üs-siyer gibi eserler bir heyet tarafından çevrilirken Câmiü’d-düvel’i tek başına Nedîm’in çevirmesi dikkat çekicidir. Nedîm tarafından, mukaddimede “Bâ-husûs selâtin-i izâm ve havâkîn-i kirâm ve vüzerâ-i fiham hazerâtına elzem-i lüzûm olan fenn-i târih” sözleriyle kıymeti vurgulanan târih iliminin, Antik Çağ’dan bu yana, dönemin hâkim devletini merkeze alarak veya daha doğru tâbirle hikâyesini o devletle sonlandırarak yazılmış ve ilk Osmanlı tarihçilerinden Ahmedî’nin manzûm eserinde de tâkip edilmiş evrensel târih geleneğinin parçası olan kitapta başka kaynaklarda zikredilmeyen kısa ömürlü hânedanlar ve birtakım küçük kabilelere de yer verilmiştir. Tabiî kitabın en önemli kısmı, müellifin çağdaşı ve tanığı olduğu (IV.) Mehmed dönemine dâir bölümleridir.

Göktürk Ömer Çakır

Türk edebiyâtının, 17. asırda yaşamış,  asıl adı Yusuf olan ve eserlerinden, ilim yolunun sâliki ünlü bir âileye mensup olduğunu öğrendiğimiz Urfa doğumlu büyük şâiri. (IV.) Mehmed’in saltanat döneminde (1648 – 1687) İstanbul’a gelmiş ve Musâhib Bozoklu Mustafa Paşa’nın himâyesiyle dîvân kâtibi olmuştur. 1678-79’da hacca giden Nâbî, yolculuğunu Tuhfetü’l Haremeyn adlı eserinde mensur olarak anlatmıştır. Ayrıca Türkçe Dîvân’ının hâricinde, eserleri arasında, Lehistan’daki Kamaniçe kale şehrinin 1672’deki fethine dâir yazdığı Târih-i Vekâyi-i Kamaniçe ile Veysî’nin Dürretü’t-tâc fî sîreti sâhibi’l-mi‘râc’ına yazdığı zeyl ve sonraları kendi zeyline yazdığı zeyl (Zeyl-i Zeylü’n-Nâbî) gibi mensur târih kitaplarıyla, Molla Câmî’nin Kırk Hadis (Hadîs-i Erba’în)’inin serbest bir şiir çevirisi de yer alır.  Nâbî, hac dönüşünde Musâhib Mustafa Paşa’nın kethüdâsı olmuş, onun ölümünden sonra 25 yılını geçireceği Halep’e gitmiştir. Mâiyetinde bulunduğu Halep Vâlisi Baltacı Mehmed Paşa’nın ikinci defa sadrâzam nasbedilmesi sâyesinde tekrar İstanbul’a gelerek burada darphâne emîni, Anadolu muhasebecisi, süvâri mukâbelecisi gibi memuriyetlerde bulunmuştur. Bu geliş, şâir Sâbit tarafından “Yükledüp tâze kumâş-ı Haleb-i ma’nâyı / Geldi İstanbul’a şehbender-i mülk-i irfân” mısrâlarıyla kutlanmış, Nâbî, “İrfân ülkesinin şehbenderi” olarak tebcil edilmiştir.

Nâbî’nin Osmanlı şiirinde kendisine has özelliği, bilhassa oğluna mesnevî tarzında yazdığı nasihatleri içeren Hayriyye adlı eserinde göze çarpan hikemî/felsefî anlatımı ile didaktik/öğretici tarzıdır. Şiirlerine atasözlerini uygun şekilde yerleştirmek konusundaki ustalığı, 15. asır şâiri Necâtî’yi andırır. Yaşadığı devrin ekâbiri arasında şöhretli ve şâirler içinde mümtaz bir yeri olan Nâbî, “Şeyhü’ş-şuâra” unvânıyla anılmış, muakkipleri içinde Koca Râgıp Paşa gibi şâirler bulunmuştur.

Kabaklı’nın, Dîvân edebiyâtının en toplumcu şâiri olduğunu belirttiği ve bu yanıyla Rûhî’ye benzettiği Nâbî’nin, onun aksine, sâkin, kararlı ve ağırbaşlı bir tenkidci olduğunu da kaydetmiştir. Bu yanıyla kuvvetli bir heccav da olan Nâbî, 17. asır Osmanlı toplum hayâtının türlü unsurlarına yönelik eleştirilerini hicivleriyle dillendirmiştir. Mevkî ve makam düşkünlerine “Sana ey câh-perest el yumaga âlemden / Miski sâbun ile simin legen ibrik gerek”, samimiyetsiz sofulara “İhlâsun olmayınca hudâvend-i âleme / Ey zâhid-i ġabî ne oķursun namazda” gibi mısrâlarıyla yüklenirken, câhilleri, kişisel zaafları ve kendi nefsinin hatâlarını da diline dolamaktan imtinâ etmemiştir. Şâir, aynı zamanda müdânaasız bir insandır. Halep’teyken gadre uğrayıp oturduğu ev elinden alınınca söylediği düşünülen, “Bâğ-ı dehrin hem hazânın hem bahârın görmüşüz / Biz neşâtın da gamın da rûzgârın görmüşüz / Çok da mağrûr olma kim meyhâne-i ikbâlde / Bir hezârân mest-i mağrûrun humâın görmüşüz” mısrâları, bu vâdideki en meşhûr sözleridir.

Ölüm ânında, “Nâbî be-huzûr âmed” mısraıyla kendi irtihaline târih düşürdüğü rivâyet edilen Nâbî’nin mezarı, Karacaaahmet’tedir.

Göktürk Ömer Çakır

1942’den beri Galata Mevlevîhânesi hazîresinde medfun olan ve yaşadığı devirde Basmacı lakabıyla tanınıp Tercüman İbrâhim Efendi olarak anılmış ve târihlerimizde yaygın olan unvânı, dergâh-ı âlî müteferrikalığı vazifesinden gelen, Türk matbaasının kurucusu. Günümüzde Romanya’nın Cluj şehri olan, Erdel’in Koloszvar şehrinde dünyaya geldi. Macaristan’da matbaacılık alanında çalışmalarıyla bilinen teslîs karşıtı Unitarius mezhebine mensup bir ilâhiyat öğrencisi iken Katolik Avusturyalıların baskısı karşısında bir hâmi olarak görülen Türklerin dinine diğer Unitarianlarla topluca geçmiş ve Avusturya karşıtı Tökeli İmre’nin isyânı sırasında Türk ordusuna sığınmış olması ihtimâli yüksektir. E. Afyoncu, hakkında yazdığı ve arşiv kaynaklarından belgelerle yeni bilgilere ulaştığı İslâm Ansiklopedisi maddesinde henüz Osmanlı hizmetine girmeden önce de devletin muhâberat ve tercümanlık işlerinde çalışmış olabileceğini kaydetmiştir.

Ulaşılan yeni bilgiler arasında kendisinin 18 Nisan 1716’dan önce kapıkulu süvârilerinin bir bölüğünden maaş aldığı bilgisi yer almaktadır. 1716’da Avusturya seferinde görev yapan İbrahim, bu esnâda Osmanlı’ya sığınan Macarların yanında görevlendirilmiş, bir yıl sonra da Osmanlı ülkesine dâvet edilen, Macar bağımsızlık hareketlerinin önemli isimlerinden (II.) Ferenc Rákóczy’nin yanına tercüman ve mihmandar olarak verilmiştir. Onun ölümünden sonra Türkiye’de kalan diğer Macar soylularının da hizmetinde bulunmuştur. İbrâhim’in çeşitli diplomatik görevlerde bulunarak ülke dışına çıktığı, Orşova Kalesi’nin vire ile Osmanlı’ya teslîm edilmesi için yapılan görüşmeleri yürüttüğü bilinmektedir. 1738’de Dîvân-ı Hümâyûn’da hâcegân zümresine dâhil olan İbrâhim 1743’te yine bir görevle Dağıstan’a gönderilmiş, dönüşte kısa müddet uhdesinde kalacak Dîvân-ı Hümâyûn târihçiliği vazifesine atanıp bu sırada Yalova’da bir kâğıt fabrikası kurmuştur.

Şüphesiz târihimizdeki esas şöhretini matbaacılığıyla kazanan İbrâhim 1718’de bir harita matbaası kurmak için izin almış; fakat asıl matbaa girişimi 1727 yılında gerçekleşmiştir. (III.) Ahmed’in fermânı ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin fetvâsı ile İbrâhim’in Yavuzselim semtindeki evinde ilk Türk matbaası kurulmuştur. Böylece İstanbul’da Yahudiler tarafından 1493’te kurulan matbaadan yaklaşık 230, Gutenberg’in faaliyetinden 280 yıl kadar sonra ilk Türk matbaası açılmış olur. Matbaanın ülkemizde geç kurulmasıya ilgili pek çok spekülasyon yapılmıştır ve bunun dayandırıldığı sebeplerin başında dinî taassup gelmektedir; fakat durumu sosyal şartlarla açıklamak daha doğrudur; zîrâ İbrâhim Müteferrika’dan sonra matbaayı işletenlerin kadılık görevlerinde bulunmuş ilmiye mensupları olması, kitapların tashihini ulemadan oluşan heyetlerin gerçekleştirmesi böylesi bir taassubun mevcûdiyetini şüpheli hâle getirir. Bununla birlikte hattat ve müstensihlerin tepkisi de bir tahminden ibârettir. İstanbul dışındaki yerlerde sayısı 90.000 olarak verilen ve 6.000 kadarı başkentte yer alan hattatların muhtemel tepkisi gayrı dinî kitapların basımına izin verilmesiyle zâten çözülmüştür. Diğer yandan, R. Kurtuluş’un da belirttiği gibi, öyle olsa dahi Avrupa’nın önemli merkezlerinden olan Paris’te 6.000 müstensih ve kitap ressamının matbaayı şeytânî bir sanat olarak yaftalaması, bunun bize özgü bir sosyal tepki olmayacağını da ortaya koyar. Aynı yazar bahsedilen gecikmeyi daha ziyâde Avrupa hurûfâtının bediî olarak göze hoş gelmemesi ve Avrupa’da bile görüldüğü gibi matbu eserlere uzunca bir süre îtibâr edilmemesine benzer “estetik ve psikolojik” sâiklere bağlamaktadır. Diğer yandan İbrâhim Müteferrika’nın bastığı kitapların da memleketimizde çok alıcısının olmaması, pek çok eserin elde kalması ve baskı adetlerinin azaltılması göstermektedir ki okumaya dönük yaygın bir talep maalesef yoktu.

Kendisine âit telif ve tercümeleri de bulunan Müteferrika’nın matbaasında yirmi üç ciltten oluşan on yedi kitap toplam 12.500 adet basılmıştır. Bunların ilki, Sıhâh el-Cevherî (Tâcü’l-lûga) adlı Arapça sözlüğün (Bunun yazarı için Hezârfen Ahmed Çelebi maddesine bkz.)  Vankulu Mehmed Efendi tarafından yapılan ve Kitâb-ı Lûgât-ı Vankulu olarak bilinen tercümesidir. Diğer kitaplar: Polonyalı bir Cizvit misyonerin Afganlar hakkındaki rûznâmesinin Müteferrika tarafından gerçekleştirilen ve Târîh-i Seyyâh adıyla bilinen çevirisi, Amerika’ya ve keşif târihine ilişkin ilk eser olan Târîh-i Hind-i Garbî, İbn Arabşâh’ın Timur’u yerden yere vurduğu meşhûr târihinin Târîh-i Timur-i Gürgân adlı çevirisi, Süheyl Efendi’nin 1632’de yazdığı Târîh-i Mısr-i Kadîm ve Mısr-i Cedid, Nazmizâde Hüseyin Murteza’nın yazdığı, kuruluşundan 1718’e kadarki Bağdat târihini anlatan Gülşen-i Hulefâ, Johann Babtist Holderman’ın Fransızlara Türkçeyi öğretmek için yazdığı Grammaire Turque, İbrâhim Müteferrika tarafından telif edilen bir siyâsetnâme olan Usûl el-hikem fî Nizâm el-ümem, Müteferrika’nın çevirdiği, pusula ve faydaları hakkındaki Füyûzât-ı Mıknatısiyye, Kâtip Çelebi’nin  meşhûr coğrafya ve târih eseri Cihannümâ’nın Müteferrika’nın çeşitli katkı ve tensîkâtını içeren baskısı, yine Kâtip Çelebi’nin Takvîmü’t-tevârih adlı izahlı kronolojisi, Naîmâ’nın Târih-i Naîmâ olarak bilinen telifi, Râşid Mehmed Efendi’nin Târih-i Râşid’i, buna ek olarak yazılmış Çelebizâde Âsım’ın Târih-i Âsım’ı, Ahvâl-i Gazavât der Diyâr-ı Bosna adlı 16. asrın ikinci yarısında burada süren Osmanlı – Avusturya mücâdelelerine dâir bir risâle ve son olarak Şuûrî Hasan Efendi’nin iki cilt olarak tab edilen Kitâb-ı Lisân el-Acem el-müsemmâ bi-ferheng-i Şuûrî adlı Farsça –Türkçe sözlüğüdür.

Göktürk Ömer Çakır

Edirne’de doğan ve Yeniçeri Ocağı’nın 28. ortasına mensup olduğu için bu lakapla tanınan Türk diplomatı. Ocak’ta, çorbacı, muhzırbaşı, hâcegân ve yeniçeri efendisi olduktan sonra 1718 senesinde şıkk-ı sâlis defterdârı olarak Pasarofça görüşmelerinde bulundu.  Hem Avusturya’ya karşı bir ittifak tesis edebilmek hem de devletin ıslâhı ve yeni dış siyâset gereği müşâhede (“Fransa’nın vesâit-i umrân ve maârifine dahi lâyıkıyla kesb-i ıttılâ ederek kābil-i tatbîk olanlarını takrîr etmesi”) amacıyla Batı’ya elçi göndermek ihtiyâcı doğunca, Nevşehirli Dâmat İbrâhim Paşa’nın desteğiyle, “…mükâleme-i mezbûrede tertîb-i muhâverât ve desâis-i nasaraya tahsîl-i ıttılâ etmiş bir kârdan-ı dakîka-şinâs…” yâni, ikili görüşme yapabilen, hıristiyanların desîselerini bilen, işinin erbâbı, dakik bir kişi olarak fevkâlâde elçi sıfatıyla Paris’e yollandı. Seksen kişilik heyet, 7 Ekim 1720’de Fransız elçisi Marquis de Bonnac’ın temin ettiği bir gemi ile yola çıktıktan kırk gün sonra Toulon limanına varmış, buradan kara yolu, kanal ve nehirler vâsıtasıyla Orleans üzerinden Paris’e ulaşmıştır.

Fransa’da, kendi ifâdesiyle “Osmanlı gördükleri olmadığından aceb ne asıl âdemlerdir deyu görmeye talip” halkın olağanüstü ilgisine mazhâr olan, (XV.) Louis ile Tuileries Sarayı’nda görüşüp onunla ava çıkan, Paris’in önde gelenlerinin dâvetlerine katılıp şehrin kale ve istihkâmlarını gezen, şaşırtıcı bulduğu (“Görülmedikçe inanılmayacak kadar acayiplikler, gariplikler temâşâ olundu”) çeşitli operaları izleyen (“Paris şehrine mahsus bir eğlence var imiş, şehrin kibarları, vasi dahi ekseriya varır; kral bile ara sıra gelir imiş”), Versailles, Trianon ve Marly saraylarını gezen Çelebi, gördüğü bahçe, havuz ve saraylara karşı duyduğu hayranlığı, yazdığı Sefâretnâme’de izhâr etmiş ve bütün bu manzara karşısında “Dünya müminlerin hapishânesi, kâfirlerin cennetidir, maznûn-ı şerîfinin nükte-i latîfesiyle” teselli bulduğunu söylemekten kendisini alamamıştır. Târihimizin, Lâle Devri olarak bilinen ve daha ziyâde Sâdâbad eğlenceleri, zevk ve sefâhatla ve bütün bunları sonlandıran bir ayaklanmayla anılan faslının mîmârî ve peyzaj manzarası, onun bu gördüklerine, yanında getirdiği plânlara ve resimlere dayanmıştır.

Osmanlı, azametli dönemlerinde, Batı ülkelerinde elçi bulundurmadığı gibi, ülkemize gelip kâidelere uygun davranmayan elçileri hapsetmek veya pataklamaktan çekinmeyen mağrur bir devletti. Yirmisekiz Çelebi Mehmed ise Tanpınar’ın deyişiyle, “Paris’i Evliyâ Çelebi’nin Viyana’yı seyrettiği gibi Kânûnî asrının şanlı hâtıraları arasından ve bir serhad mücâhidinin mağrur gözü ile görmez. O, 18. asır Paris’ine Karlofça’nın ve Pasarofça’nın millî şuurda açtığı hazin gediklerden ve devlet işlerinde pişmiş zeki bir memur tecrübesiyle bakar.” Artık gidişâtın pek iç açıcı görülmediği, ilk toprak kayıplarının yaşandığı, askerî üstünlüğün yavaş yavaş tersine dönmeye başladığı bir dönemin, tagayyür ve fesat çağının insanı olarak bir şeyler öğrenmek ve memleketine taşımak üzere müşâhedelerini kaydeder. E. Z. Karal’ın tâbiriyle onun Sefâretnâme’si, Batı’ya açılmış ilk penceredir. Bu özelliği ve yukarıda bahsedilen koşulların sonucu olarak, bir asır öncesinin kânûn-ı kadîm arayışlarının (bkz. Koçi Bey maddesi), yerini yeni bir düzen çabasına bırakmaya başladığı dönemin ürünüdür ve Tanpınar’ın tâbiriyle “hemen her satırında gizli bir mukâyese fikri” görülür. Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in hayranlık ve şaşkınlıklarının açıklıkla yansıttığı bu Sefâretnâme’yi, Batılılaşma târihimizin pîşdârı bir metin olarak görmek de bu sebeple gayet mümkündür.

Diğer yandan, Z. Arıkan’ın belirttiği gibi, bu elçilik faaliyeti Batı’da Türklere karşı duyulan önyargıları kırmış, Çelebi’nin uyumlu, medenî, nâzik kişiliği ve zekâsı bilhassa Paris’teki Türk imgesinin değişmesine, her ne kadar kendisinden önce ortaya çıkmaya başlamış olsa da, Turquerie modasının ve alaturka ilgilerin yayılmasına, kendisinden yirmi yıl sonra aynı vazifeyi deruhte eden oğlu Said Efendi’nin sefirliğiyle birlikte, katkı sağlamıştır.

Fransa’dan döndükten sonra ruznamçe-i evvel, defter emîni ve başmuhasebecilik gibi görevlerde bulunan Yirmisekiz Mehmed Çelebi, Patrona Ayaklanması’ndan sonra ricâl-i devlete yakınlığı dolayısıya Lefkoşe’ye nefy edilmiş ve orada vefât etmiştir.

Göktürk Ömer Çakır